I. Wstęp
Wady wymowy u dzieci w wieku wczesnoszkolnym stają się coraz częstszym i poważniejszym problemem współczesnej szkoły. Zasadnicze znaczenie dla usuwania zaburzeń mowy oraz związanych z tym trudności w uczeniu się ma odpowiednio wczesna ingerencja logopedyczna. Dzieci z nasilonymi objawami niedokształcenia mowy wymagają ćwiczeń i korekty już przed piątym rokiem życia. Najgroźniejsze są więc zaniedbania rozwoju mowy w okresie przedszkolnym. Nie usunięte w tym okresie wady mowy mogą być później trudne, a nawet niekiedy niemożliwe do zlikwidowania.
U dzieci z wadami wymowy powstają nie tylko poważne problemy związane z nauką szkolną, ale również z funkcjonowaniem w kontaktach z grupą rówieśniczą. Niebagatelnym zjawiskiem staje się problem zaakceptowania siebie z poczuciem inności. Uczeń staje się często osobą oczekującą na zaspokojenie jego specjalnych potrzeb edukacyjnych i rozwojowych. Współczesna szkoła nie może przeoczyć tych potrzeb i zaniedbać obowiązku udzielenia dziecku koniecznej pomocy. Przezwyciężenie trudności powinno znaleźć się w centrum uwagi nauczycieli, logopedów i rodziców.
W dużych szkołach, gdzie oprócz nauczycieli uczących zatrudniony jest również pedagog, psycholog, reedukator i logopeda, dzieci mają większą szansę na pomoc nawet wtedy, gdy rodzice sami nie podejmą pierwszych kroków. Zrobi to za nich nauczyciel i logopeda, jeśli podejmą współpracę i będą się wzajemnie wspomagali. Sposobów na wspólne działanie jest wiele, zależy to od inwencji osób zainteresowanych.
Propozycja współpracy została napisana z myślą o dzieciach nauczania zintegrowanego. Przyjęte w niej założenia, cele, zadania i formy realizacji mają stworzyć warunki do wspomagania dzieci z wadami wymowy, a także utrwalić poprawną artykulację u pozostałych dzieci w klasie.
Głównym celem założenia jest wspomaganie dzieci z wadami wymowy przez nauczyciela podczas codziennych zajęć edukacyjnych , nie zakłócając realizacji zadań programowych, oraz wspólne stworzenie szeroko pojętej płaszczyzny działania na rzecz dzieci.
II. Sposoby realizacji
- Współpraca logopedy z nauczycielem sześciolatków uczęszczających do oddziału przedszkolnego w szkole.
Terapia w szkole powinna zaczynać się już w grupie sześciolatków uczęszczających do oddziałów przedszkolnych funkcjonujących w szkole. Już w tym okresie logopeda powinien prowadzić kompleksowe badania dzieci w celu wyłonienia maluchów z problemami w wymowie. Powinien wchodzić na zajęcia do grupy na przykład dwa razy w tygodniu, aby prowadzić ćwiczenia logopedyczne w formie zabawy. Nauczyciel powinien być w stałym kontakcie z logopedą i rodzicami dzieci.
- Udział nauczyciela i logopedy w diagnozie wstępnej ucznia rozpoczynającego edukację szkolną.
W trakcie pierwszych tygodni pobytu dziecka w szkole nauczyciel poznaje stan sprawności komunikowania się ucznia z otoczeniem, a szczególnie stan percepcji mowy i sposobu realizacji głosek. Obserwuje, czy dziecko nawiązując kontakty posługuje się mową, czy w kontaktowaniu przeważają gesty, czy chętnie wchodzi w układy komunikacyjne z innymi dziećmi i dorosłymi, czy jest tylko odbiorcą informacji, czy samo też przekazuje informacje. Zwraca uwagę na strukturę budowanych przez dziecko wypowiedzi, ich składniową czy fleksyjną poprawność. W tym celu prowadzi z dzieckiem rozmowy na różne bliskie mu tematy. Szybkiemu wychwyceniu wad wymowy służy przeprowadzana w szkole w pierwszych dniach nauki diagnoza wstępna ucznia rozpoczynającego naukę szkolną. Powinna być prowadzona we współpracy z logopedą. Nauczyciel sprawdza umiejętności uczniów, a logopeda wychwytuje uczniów z problemami w wymowie. Po tych badaniach nauczyciel ma pełną orientację z jakimi dziećmi będzie pracował przez pierwsze trzy lata, a logopeda kwalifikuje dzieci do indywidualnej terapii.
- Wspomaganie pracy logopedy przez nauczyciela na zajęciach edukacyjnych z całą klasą.
Efekty pracy logopedy powinni wzmacniać nauczyciele, powtarzając określone ćwiczenia w ciągu tygodnia na swoich zajęciach edukacyjnych z dziećmi. W klasie z dużą ilością uczniów nie ma możliwości na indywidualne ćwiczenia logopedyczne z uczniem . Możliwe jest to w klasie integracyjnej, z małą grupą uczniów i nauczycielem wspomagającym. W tradycyjnej klasie dzieci mogą podlegać działaniom terapeutycznym nauczyciela tylko podczas zajęć ogólnych z całą klasą. Poprzez właściwą organizację zajęć edukacyjnych, w czasie których znajdzie się miejsce na ćwiczenia ortofoniczne, tworzymy warunki do pomocy dzieciom z wadami wymowy, a także utrwalamy poprawną artykulację u pozostałych dzieci w klasie. Współcześnie wiele mówi się o tym, że dzieci muszą podlegać działaniom terapeutycznym w klasie podczas zajęć ogólnych.
-Usuwanie wad wymowy przez nauczyciela na zajęciach edukacyjnych.
Oprócz ścieżki logopedycznej może nauczyciel wspierać pracę logopedy w niwelowaniu najczęściej występujących wad wymowy u dzieci klas 0 - III, z którymi pracuje na co dzień? Do często występujących wad wymowy należy seplenienie międzyzębowe. Bardzo ważną rolę przy korekcie tego zaburzenia odgrywają ćwiczenia artykulacyjne mające na celu wprowadzenie zręcznych i celowych ruchów języka i warg. Takie ćwiczenia może prowadzić nauczyciel w czasie każdej przerwy śródlekcyjnej, podobnie jak ćwiczenia relaksacyjne mające na celu rozluźnienie nie tylko narządów mowy, ale i innych części ciała podczas zajęć fizycznych tzw. w-f.
Duże pole do popisu ma nauczyciel w pomocy logopedzie przy likwidacji tak zwanej mowy bezdźwięcznej czy "rerania". Bardzo ważnym elementem w terapii tego zaburzenia są ćwiczenia oddechowe mające na celu pogłębienie oddechu, rozruszanie przepony, wydłużenie fazy wydechowej, a także mówienie na wdechu, z którym nauczyciel często styka się w swojej pracy. Zajęcia muzyczne, fizyczne, a także polonistyczne są świetną okazją do takich ćwiczeń. Po prostu nauczyciel musi o nich pamiętać.
Kolejne wspieranie logopedy to praca z dzieckiem jąkającym się. Taka wada najczęściej pojawia się i rozwija u dzieci w wieku 7 lat i właśnie w tym okresie najłatwiej ją usunąć. Terapię z jąkającym się dzieckiem nauczyciel rozpoczyna od szczegółowego wywiadu z rodzicami. Pyta o rozwój społeczno - emocjonalny dziecka, sytuację panującą w domu, o kontakty z innymi dziećmi i dorosłymi. Ukierunkowuje rodziców do świadomego słuchania mowy dziecka, uczy ich jak powinni rozmawiać z dzieckiem. Dodatkowo prowadzi na zajęciach edukacyjnych ćwiczenia oddechowe i rytmizujące, jak recytacja wierszy, śpiewanie piosenek, rytmiczne wymawianie wspólnie z dzieckiem zdań i tekstów. Przy mowie powolnej, monotonnej, rytmicznej, szepcie i śpiewie, jąkanie słabnie lub zanika.
Dzieci z zaburzeniami słuchu powinny być wysłane do logopedy, który zastosuje odpowiednie ćwiczenia, nauczy wymawiania brakujących głosek, kontrolowania własnych wypowiedzi i stosowania właściwych głosek w mowie i liter w piśmie. Nauczyciel musi zwrócić szczególną uwagę na ucznia, który jest w trakcie takiej terapii logopedycznej. Błędy w jego pracach pisemnych powinien tylko poprawiać, ale nie może mieć to wpływu na ocenę. Dla tych dzieci ocena opisowa w nauczaniu zintegrowanym jest prawdziwym wybawieniem przed złymi ocenami.
- Ścieżka logopedyczna prowadzona przez nauczyciela, jako kontynuacja ćwiczeń logopedycznych.
Każdy nauczyciel znający podstawy wiedzy logopedycznej powinien tak zorganizować swoją pracę pedagogiczną podczas każdej formy zajęć z dziećmi, aby znaleźć w nich miejsce i czas na ćwiczenia logopedyczne, służące wzmocnieniu oddziaływania na dziecko. Ćwiczenia te powinny być prowadzone w formie zabawy, ponieważ tylko taka ich postać mobilizuje dzieci do pracy i przynosi w efekcie oczekiwane rezultaty. Przygotowanie się do ich przeprowadzenia nie zajmuje wiele czasu, nie zakłócają też realizacji zadań programowych. Jest to nic innego jak ścieżka logopedyczna w pracy psychokorektywnej nauczycieli, podczas konkretnych zajęć edukacyjnych. Będzie ona kontynuacją ćwiczeń ortofonicznych, artykulacyjnych, rytmizujących i językowych stosowanych przez logopedę podczas specjalistycznego oddziaływania, a jednocześnie odciążeniem i usprawnieniem wymowy w momentach zbyt trudnych do samodzielnego pokonania przez ucznia. Prowadzenie ćwiczeń logopedycznych stworzy sytuację wspomagania dzieci z wadami wymowy, a przy okazji usprawni poprawną artykulację u pozostałych uczniów. Dzięki realizacji ścieżki logopedycznej uczniowie utrzymują prawidłowo ukształtowany poziom swojej mowy, co poprawia poziom ich ogólnej komunikacji językowej, a także wywiera pozytywny wpływ na właściwy przebieg procesu czytania i pisania oraz na ogólne powodzenie w nauce szkolnej.
- Wykorzystywanie przez nauczyciela zeszytów ucznia z ćwiczeniami logopedycznymi.
Każde dziecko uczęszczające na terapię posiada zeszyt, w którym zapisywane są ćwiczenia, jakie powinno ono realizować w domu. Warunkiem skuteczności terapii jest jak najczęstsze wykonywanie zalecanych ćwiczeń nawet kilkanaście razy dziennie. Są one krótkie, kilkuminutowe. Dobrze gdyby znał je nauczyciel i włączył do ćwiczeń z całą klasą. Włączenie się nauczyciela do współpracy może spowodować, że kontrolowanie swoich wypowiedzi uczeń rozszerzy również na teren szkoły. Bo często tak bywa, że dziecko kontroluje swoje wypowiedzi na zajęciach logopedycznych, czy na terenie poradni, a już poza nią nie przestrzega tego i stosuje swój dotychczasowy sposób mówienia.
Powodzenie tych ćwiczeń zależy w dużej mierze od systematyczności i dokładności ich wykonywania oraz zaangażowania i wytrwałej pracy samego ucznia.
- Udział logopedy w zajęciach edukacyjnych z całą klasą.
Logopeda oprócz pracy indywidualnej jaką prowadzi z uczniem ,powinien również wspierać pracę nauczyciela w prowadzonych przez niego zajęciach. Wskazane byłyby wspólne zajęcia edukacyjne tzw. "lekcje z logopedą" przy wprowadzaniu poszczególnych głosek jak np. szeregu szumiącego /sz,cz,ż,dż/, syczącego /s, z, c, dz/, czy ciszącego /ś,ć,ź,dź/. Logopeda wprowadzając te głoski zwracaj uwagę na ćwiczenia usprawniające pracę artykulatorów.
- Zapraszanie logopedy na zebrania z rodzicami klas I-III.
Nauczyciel powinien również zapraszać logopedę na spotkania z rodzicami swojej klasy, aby przeprowadził krótkie formy szkoleniowe na temat jak pomóc dziecku z wadą wymowy w domu, jak z nim pracować. Logopeda powinien informować rodziców o różnych wadach wymowy u dzieci i ich wpływie na wyniki w nauce, oraz o sposobach współpracy ze specjalistami. Spotkania z rodzicami mogłyby mieć również formę warsztatów. Ponadto rodzice powinni uczestniczyć w indywidualnych zajęciach , aby móc obserwować pracę logopedy z ich dzieckiem.
- Indywidualne konsultacje nauczyciela i logopedy.
Do cennych form współpracy nauczyciela z logopedą należą również indywidualne konsultacje dotyczące poszczególnych przypadków uczniów. Logopeda powinien interesować się postępami w nauce swoich podopiecznych uczęszczających na zajęcia logopedyczne, a nauczyciel zaangażowaniem ich na ćwiczeniach.
- Wspólny zespół korekcyjno - kompensacyjny.
W każdej szkole powinien zostać powołany zespół, w skład którego wchodziłby logopeda, reedukator i nauczyciele klas 0 - III. Taki zespół zajmowałby się wymianą informacji o uczniach podlegających terapii, podejmowaniu decyzji w trudnych przypadkach, tworzeniem wspólnych programów autorskich uwzględniających np. różnorodne formy współpracy i pomocy uczniom z zaburzeniami.
- Wspólne redagowanie gazetek tematycznych dla rodziców.
W każdej szkole nauczyciel i logopeda powinni tworzyć wspólną gazetkę tematyczną dla rodziców klas 0 - III, w której popularyzowaliby wiedzę logopedyczną i pedagogiczną dla rodziców: ciekawe artykuły, porady, informacje, adresy poradni specjalistycznych, przykłady ćwiczeń czy wykaz literatury z zakresu pedagogizacji rodziców.
- Szkoleniowe rady pedagogiczne prowadzone przez logopedę.
Dziecko rozpoczynające karierę szkolną najczęściej trafia do jednego nauczyciela i to od jego pracy pedagogicznej i opiekuńczej zależy nie tylko wczesnoszkolna, ale i dalsza edukacja powierzonych mu uczniów. Nauczyciel otrzymuje przeważnie klasę będącą zbiorem uczniów o bardzo zróżnicowanych cechach rozwojowych, a w tym i dzieci z nieprawidłowym rozwojem mowy. Mimo dużej liczebności klasy, nauczyciel jest w stanie szybko zauważyć i wychwycić wady wymowy u dziecka. Choć istnieje wiele publikacji, które dość dokładnie pokazują jak powinna wyglądać terapia logopedyczna, to lepiej, żeby nauczyciel nie mający wykształcenia logopedycznego nie przymierzał się sam do prowadzenia takiej terapii. Temu celowi powinny służyć szkoleniowe rady pedagogiczne prowadzone przez logopedów, którzy zapoznają nauczycieli z podstawową wiedzą logopedyczną, niezbędną każdemu pracującemu z dziećmi, o określonych wadach wymowy. Szkolenia powinny mieć charakter warsztatowy, podczas których nauczyciele poznają ćwiczenia, które później mogą prowadzić na swoich zajęciach z całą klasą.
III. Uwagi o realizacji i oczekiwane efekty
Sposobów terapii pozwalających na łatwe, przyjemne i skuteczne oddziaływanie na ucznia jest wiele. Mogą stosować je rodzice, dziadkowie i rodzeństwo dziecka podczas ćwiczeń w domu, a także nauczyciele, wychowawcy i inni opiekunowie w szkole. Wszyscy muszą przy tym zdawać sobie sprawę, że ćwiczenia stymulujące rozwój mowy są bardzo ważne, gdyż pomagają dzieciom w samodzielnym odkrywaniu i rozumieniu świata, ponadto przygotowują dziecko do procesu czytania i pisania.
Nie zawsze terapia logopedyczna musi koniecznie odbywać się w zamkniętym gabinecie, przy lustrze i otwartym instrumentarium logopedycznym. Dzięki dobrze zorganizowanej współpracy nauczyciela, logopedy i rodziców może być wielostronnym oddziaływaniem zmierzającym do przezwyciężenia trudności i przynoszącym oczekiwane efekty. Ważne, by obejmowała w równym stopniu stymulowanie, usprawnianie i kompensowanie niedoborów rozwojowych w celu harmonijnego rozwoju sfery emocjonalno - społecznej.
Wspierając dzieci z wadami wymowy podczas zajęć edukacyjnych nauczyciel pomaga wszystkim dzieciom. Tym z prawidłowym rozwojem mowy utrwala prawidłową wymowę, przy opóźnionym rozwoju zapobiega wadom wymowy, a w przypadku wad wspomaga ucznia ćwicząc z dzieckiem przy korekcie tych zaburzeń. Dzięki prowadzeniu ćwiczeń logopedycznych w integracji z klasą ogólnodostępną dajemy dzieciom z wadami wymowy szansę na terapię bez niepotrzebnych kompleksów i zahamowań.
Bibliografia:
1. Kania T., Szkice logopedyczne, Warszawa, 1982
2. Krajewska-Cyrwus E., Diagnoza logopedyczna warunkiem szkolnej terapii, " Wychowanie na co dzień", nr 9, 2003
3. Lewandowska L., Wspomaganie nauki czytania i pisania terapią logopedyczną, "Wychowanie na co dzień", nr 1-2, wkł. XIII, 1986
4. Rocławski B., Poradnik fonetyczny dla nauczycieli, Warszawa 1981
5. Sachajska E., Uczymy poprawnej wymowy, Warszawa 1992
6. Własne przemyślenia i doświadczenia w okresie 15-letniej pracy pedagogicznej w nauczaniu zintegrowanym
Raport z realizacji programu "Wspomaganie ucznia z wadami wymowy przez nauczyciela klas I-III:
Cały rok pracowałam z uczniami według opracowanych przeze mnie propozycji wspomagania uczniów z wadami wymowy na zajęciach edukacyjnych. Już po badaniu diagnostycznym na progu edukacji szkolnej okazało się, że w mojej klasie są trzy osoby z wadami wymowy. Wszyscy zostali zakwalifikowani na zajęcia logopedyczne ze szkolnym logopedą. Wśród nich dwoje sepleniło.
Małgorzata Grzeszczak |
