Uczenie się to proces skomplikowany, a jego wyniki są uzależnione od wielu warunków obiektywnych i subiektywnych, tych, które możemy sami kształtować.
Wśród czynników, od których zależy powodzenie szkolne dziecka można wyodrębnić dwie grupy:
1) czynniki wewnętrzne, związane z rozwojem fizycznym i psychicznym dziecka, z jego indywidualnymi właściwościami,
2) czynniki zewnętrzne, na które składają się warunki życia dziecka, oddziaływania bliższego i dalszego otoczenia, przede wszystkim opieka i praca wychowawcza, jaką zapewniają mu dwa najważniejsze środowiska: rodzina i szkoła.
Nie można przeprowadzić zdecydowanej granicy między obu grupami czynników, bowiem pozostają one ze sobą w ścisłym związku. Oto na przykład zainteresowanie dziecka, mające tak poważny wpływ na wyniki jego pracy szkolnej, należą zasadniczo do grupy pierwszej, stanowią jedną z indywidualnych właściwości dziecka. Ale przecież ich rozwój, rodzaj, jakość, ukierunkowanie i realizacja są uzależnione od warunków zewnętrznych, w jakich dziecko żyje, od oddziaływania środowiska, od wpływu rodziny i szkoły. Podobnie jest z rozwojem fizycznym dziecka, stanem jego zdrowia, stosunkiem do nauki. Dlatego też analizując czynniki, zaliczone do grupy pierwszej należy pamiętać o wpływie czynników zewnętrznych, podkreślając ich rolę i znaczenie. Omawiając z kolei drugą grupę czynników, wskazywać na ich powiązanie z indywidualnymi właściwościami dziecka, z jego rozwojem psychofizycznym.
Od początku swego życia dziecko wychowuje się w domu rodzinnym, gdzie zdobywa pierwsze wrażenia: włącza się w środowisko społeczne.
W środowisku rodzinnym dziecko przyswaja sobie na skutek naśladownictwa i oddziaływania sugestywnego osób w otoczeniu różne przyzwyczajenia, zwyczaje i obyczaje. Tu uczy się mowy, nabywa wiadomości o rzeczach i zjawiskach, tu przeżywa pierwsze uczucia i wrażenia społeczno-moralne. Dzięki tym przyzwyczajeniom i przeżyciom dokonuje się proces uspołecznienia dziecka w obrębie rodziny jako naturalnej i podstawowej komórki społeczeństwa.
W domu rodzinnym dzieci nie zawsze jednak otrzymują dostatecznie silną stymulację do nauki. Nie wszyscy rodzice przejawiają stale żywe zainteresowanie nauka swoich dzieci. A wbrew temu, co się często dorosłym wydaje, wymaga ona od dziecka dużego wysiłku, dużo trudu, i to już w klasach najniższych. Do podejmowania go trzeba dziecko zachęcić różnymi sposobami (najmniejszą rolę odgrywają zachęty werbalne typu "ucz się ucz").
Szczególne znaczenie ma stworzenie w domu atmosfery sprzyjającej nauce oraz stałe, żywe i życzliwe zainteresowanie matki i ojca. Ważne są postawy rodzicielskie. Istnieją pewne podstawy do przypuszczenia, że w chwili obecnej zmniejszyła się w opinii większości społeczeństwa, uświęcona tradycją społeczna aprobata dla nawyku czytania książek. Rozpowszechnienie radia, telewizji, wideo, komputerów na szeroką skalę przyczyniło się w dużym stopniu do zmniejszenia czytelnictwa. Dziecko wychowane w domu, w którym nie ma książek nie odczuwa po przyjściu do szkoły żadnej, ugruntowanej nawykiem, potrzeby nauki czytania. Umiejętność czytania jest podstawowym narzędziem wszelkiego kształcenia, lecz jego opanowanie nie jest wcale łatwe i wymaga znacznego wysiłku. Chęć do podjęcia takiego wysiłku zależy bardzo od odpowiednich bodźców, i jeżeli ich nie ma ze strony domu rodzinnego, to nie darzy się sympatią ani samej pracy, ani ludzi, którzy do niej zachęcają (nauczycieli), ani miejsca w którym pracę tę trzeba wykonać (szkoła).
Wysiłek dziecka przynosi wyniki, jeśli jest systematyczny, podejmowany z dnia na dzień. Jednym z jego najważniejszych elementów jest przygotowanie zadań domowych.
Ogromne znaczenie ma atmosfera panująca w rodzinie. Chociaż dziecko realizuje w domu tylko niewielką część procesu uczenia się, jaką jest przygotowanie zadań domowych, chociaż za naukę odpowiedzialna jest przede wszystkim szkoła, nauczyciele, to jednak to wszystko, co się dzieje w domu wokół niego, ogólnie to wszystko, co w rodzinie zachodzi, wywiera zasadniczy wpływ na osiąganie dobrych czy złych wyników w nauce.
Dziecko, w którego domu panuje atmosfera przykra, konfliktowa, pełna napięcia, któremu rodzina nie zapewnia poczucia bezpieczeństwa, ma duże trudności w osiągnięciu pozytywnych wyników w nauce, nawet wówczas jeśli wkłada w nią dużo trudu, jeśli zależy mu na dobrych ocenach. Nie tylko dlatego, że wówczas jest otoczone mniej troskliwą opieką, bo rodzice zajęci własnymi sprawami, zaabsorbowani konfliktami, poświęcają mu mniej czasu i uwagi. Nie tylko dlatego, że w domu bark wówczas często spokoju i ciszy. Przede wszystkim dlatego, że nie jest w stanie skupić się na lekcjach, że cała jego energia psychiczna jest skierowana na przeżycia związane z sytuacją w domu.
W sytuacji takiej znajdują się dzieci, których rodzice rozwodzą się lub też się rozwiedli, ale konflikt między nimi trwa, często ciągnący się latami. Wystarczą wówczas odwiedziny tego z rodziców, które odeszło od rodziny, wystarczy przypadkowe spotkanie na ulicy, by wytrącić dziecko z równowagi psychicznej i utrudnić mu wydajną pracę nad zadaniami domowymi. Czasem równowagę tę może zaburzyć niewinny temat lekcji, na której czyta się czy mówi o matce, ojcu, szczęśliwej rodzinie. Czasem przyczynia się do tego pytanie nauczyciela lub uwaga koleżanki czy kolegi.
W sytuacji takiej znajdują się także dzieci, których rodzice, ojciec lub matka nadużywają alkoholu. Jeśli ojciec wraca do domu w stanie nietrzeźwym, jeśli krzyczy i awanturuje się, jeśli gniewa się na dziecko bez uzasadnionej przyczyny, to czy można się dziwić, że jest ono niespokojne, nadpobudliwe, że nie może skupić się na lekcjach?
Alkoholizm jest klęską społeczną. Alkoholizm jest tragedią rodziny, w której występuje. I jeśli nie zawsze pociąga za sobą konsekwencje w postaci zmian patologicznych występujących u dzieci alkoholików, to zawsze wywiera destrukcyjny wpływ na wychowanie tych dzieci i prawie zawsze stanowi jedną z przyczyn ich niepowodzeń szkolnych.
Ważny jest także stosunek dziecka. Jeden z lekarzy powiedział, że "dziecko nie kochane źle rośnie. Dziecko nie kochane przeważnie także źle się uczy. Źle również uczy się dziecko kochane niewłaściwie. Takie, któremu wszystko wolno, które nie ma żadnych obowiązków ani żadnych ograniczeń: w imię czego ma zdobywać się na systematyczny wysiłek uczenia się? A gdyby nawet chciało, to nie potrafi, brak mu wprawy w jakiejkolwiek dyscyplinie, nie umie zajmować się tym, co trzeba, a nie tym, na co się w danej chwili ma ochotę".
Ale i dziecko, któremu dorośli stawiają wymagania nadmierne, które zawsze musi wykonywać wszystko najlepiej i zasługiwać na najlepsze oceny, wobec którego rodzice są surowi - takie dziecko ma też trudności w osiąganiu powodzenia. Każde zadanie szkolne wiąże się dla niego z napięciem lękowym: "czy poradzę sobie?". Nawet to dziecko, które stać na najlepsze wyniki w nauce, często w takiej sytuacji nie uzyskuje ich. Przeżywanie napięcia dezorganizują bowiem działanie, a poczucie zagrożenia nie sprzyja wykorzystywaniu wszystkich możliwości. Następuje też wówczas koncentracja uwagi na wyniku, na ocenie, a nie na treści wykonywanego zadania.
Najbardziej sprzyja osiąganiu dobrych wyników w nauce miłość rodziców do dziecka, postawa akceptująca je, ale bez nadmiernej koncentracji na jego osiągnięciach, bez wymagania zawsze jedynie ocen bardzo dobrych i samych wyróżnień. Sprzyja powodzeniu wiara w dziecko, ale też dopuszczenie możliwości błędów i porażek, jakie może od czasu do czasu ponosić.
Aby dziecko mogło pomyślnie spełniać swoje szkolne obowiązki, jego samopoczucie powinno być dobre. Zapewnia je nie tylko dobry stan zdrowia, nie tylko panująca w rodzinie atmosfera, ale także tryb życia, jakie ono prowadzi, sytuacja materialna i mieszkaniowa rodziny, z której się wywodzi.
Znaczenie sytuacji materialnej mającej wpływ na powodzenia bądź niepowodzenia uczniów podkreśla wielu pedagogów. Uważają oni, że jest ona ważną przyczyną różnicowania osiągnięć szkolnych uczniów, istnieje bowiem ścisły związek między warunkami mieszkaniowymi, w jakich żyją uczniowie, a ich losami szkolnymi. Zbyt mała powierzchnia mieszkalna w porównaniu do liczby osób rodziny, często uniemożliwia dzieciom spokojną naukę w domu, uniemożliwia zapewnienie uczącym się dzieciom optymalnych warunków do pracy w domu.
Dlaczego tak duże znaczenie mają zewnętrzne warunki pracy?
Ułatwiają one dziecku koncentrację uwagi, całkowite skupienie się na wykonywanej pracy: wypracowaniu, które pisze, zadaniami, które rozwiązuje, zagadnieniu, którego się uczy. Dzieci współcześnie mają najczęściej trudności w koncentracji uwagi. Trudności te wynikają z cech charakterystycznych dzisiejszego życia: jego szybkiego tempa, wyczerpującego jego układ nerwowy, nadmiaru działających bodźców, które nieustannie atakują człowieka, a w szczególny sposób oddziałują na dzieci, których odporność jest znacznie mniejsza niż odporność dorosłych. Wysokie wymagania, jakie stawia człowiekowi życie od najmłodszych lat, liczne napięcia psychiczne, które w związku z tym przeżywa, wpływają niekorzystnie ma układ nerwowy, zwiększają jego pobudliwość, a tym samym, zmniejszają zdolność do koncentracji uwagi.
A praca dziecka nad lekcjami - zarówno napisanie kilku zdań przez siedmiolatka, jak obliczanie "słupków" przez dziewięciolatka - to poważna praca umysłowa. Stopień jej trudności zależy od wieku i poziomu rozwojowego dziecka, lecz podstawowym warunkiem pomyślnego i sprawnego jej wykonania jest zawsze koncentracja uwagi.
Koncentrację uwagi, a tym samym wydajną pracę umysłową umożliwia dziecku przede wszystkim spokój. Duże znaczenie ma ogólna atmosfera panująca w rodzinie, atmosfera spokojna, pełna życzliwości, zapewniająca dziecku poczucie bezpieczeństwa, a także i spokój zewnętrzny. Najlepiej jeśli dziecko ma własny pokój lub może korzystać z osobnego pokoju w tym czasie, kiedy pracuje.
Nie sprzyja efektywnej pracy dziecka atmosfera nerwowości, ciągłego pośpiechu i nieporządku. Wprawdzie w dzisiejszych czasach, gdy tempo życia jest szczególnie szybkie, trudno stworzyć w rodzinie - nawet wówczas, gdy rodzice dobrze rozumieją tę potrzebę - oazę spokoju. W niektórych rodzinach panuje jednak atmosfera szczególnie nerwowa i niespokojna.
Stosunek dziecka do nauki, motywy dla których uczy się, osiąganie pozytywnych wyników w nauce, są bardzo silnie uzależnione od stosunku rodziców do nauki. Brak zainteresowania dzieckiem, obojętność na jego sprawy nie sprzyjają zapałowi dziecka do nauki. Nie sprzyja mu także niewłaściwy stosunek ojca i matki do wiedzy. Jeśli rodzice stale podkreślają, że najważniejsze są wysokie zarobki, a zarobki nie zależą od wykształcenia, stwierdzają, że ci, którzy nie mają wykształcenia, zarabiają lepiej od tych, którzy je posiadają , dziecko nie ma chęci do nauki, zwłaszcza dziecko starsze, które krytycznie patrzy na świat.
Brak kulturalnej atmosfery w rodzinie, bark zainteresowań poznawczych u ojca i matki, którzy nie interesują się literaturą, sztuką, nie czytają książek, oglądają jedynie programy rozrywkowe w telewizji, czytają jedynie sensacyjne wiadomości w prasie, nie sprzyja rozwojowi zainteresowań intelektualnych dziecka ani jego pozytywnej motywacji do nauki szkolnej.
Z przedstawionych czynników wpływających na wyniki nauczania wynika, że powodzenia bądź niepowodzenia szkolne mają skomplikowaną genezę i wymagają wszechstronnego, a jednocześnie indywidualnego rozpatrywania.
Szkoła w obecnej dobie nie może wypełniać swych zadań wychowawczych i dydaktycznych bez pomocy rodziców i bez współpracy z nimi.
Wychowanie i nauczanie dzieci może dać pozytywne efekty tylko wtedy, gdy stawiane uczniom wymagania będą zharmonizowane na płaszczyźnie szkoła - dom.
Rodzina należy do najważniejszych grup pierwotnych. Według norm w niej przyjętych kształtuje dziecko stosunek do wartości moralnych. Rodzina zaspokaja najważniejsze potrzeby dziecka - potrzeby miłości, przynależności i akceptacji. Obcując z rodzicami i rodzeństwem dziecko nawiązuje trwałe kontakty emocjonalne, a także uczy się określonych zachowań społecznych. Zarówno we wczesnym dzieciństwie jak i okresie dorastania rodzina wpływa na rozwój osobowości dziecka, kształtując określone potrzeby i postawy oraz elementy obrazu samego siebie.
Wyniki nauczania uczniów klas początkowych w ogromnej mierze zależą od środowiska rodzinnego, od warunków jakie stwarza dzieciom rodzina. Zależność ta jest tym wyraźniejsza im niższe klasy w szkole. Dzieje się tak dlatego, że szkoła na poziomie nauczania początkowego nie zdołała jeszcze przekazać dzieciom zbyt wiele wiedzy, nawyków, postaw i wzorców do naśladowania. W związku z tym więź emocjonalna dziecka ze szkoła jest jeszcze zbyt mała, o wiele słabsza niż więź emocjonalna z rodziną, w której dziecko przebywało i wciąż przebywa dłużej niż w szkole.
Za naczelną zasadę trzeba przyjąć, że im bardziej dziecko jest zaniedbywane przez swoich rodziców, tym większa troska i opieka należy mu się ze strony szkoły i tym większa spada na szkołę odpowiedzialność, nie tylko za postępy dziecka w nauce, lecz i za dalszą jego drogę życiową.
Trudno sobie dzisiaj wyobrazić przyszłość małego człowieka bez kontaktu ze szkołą, jednaj brak oparcia w rodzinie utrudnia w znacznym stopniu start życiowy dziecka.
mgr Wiesława Rycombel
Szkoła Podstawowa w Bogorii |
