Niniejszy artykuł poświęcony sposobom pracy z dziećmi przejawiającymi zachowania agresywne jest kontynuacją artykułu poświęconego pojęciom i rodzajom agresji. Nauczycieli, którzy szukają sposobu rozwiązania tego problemy zapraszam do lektury. Mam nadzieję, iż zaproponowane w artykule formy i metody pracy przyczynią się do ograniczenia zachowań agresywnych.
W ostatnim czasie w kraju podejmowane są próby przeciwdziałania negatywnym zjawiskom w edukacji. Budzi się i rozwija ruch społeczny skierowany przeciwko szkodliwym zjawiskom w masowej kulturze, prowadzącym do relatywizmu moralnego, zaszczepienia antywartości Zamiast postaw prospołecznych, uczniowie w szkole manifestują zachowania agresywne, pełne przemocy, ponieważ przy braku doświadczenia i ćwiczeń w zakresie kompetencji społecznych przynoszą one szybkie rozwiązania i często są aprobowane, a nawet oczekiwane przez rówieśników. Dlatego bardzo ważne jest modyfikowanie agresywnych zachowań i relacji emocjonalnych, czyli tak zwane zabiegi autokontrolne. "Podstawowym warunkiem uczenia się technik opanowania agresji jest stworzenie warunków zaspokajających potrzebę bezpieczeństwa, w których dziecko będzie mogło swobodnie ujawnić siebie jako osobę składającą się z cech dobrych, ale i ze złych. Drugim warunkiem jest uruchomienie standardów osobistych dzieci, stworzenie motywacji do zmiany zachowania".
Można wyróżnić kilka metod uczenia się nieagresywnego zachowania, najważniejsze są te, które aktywizują dziecko i pozwalają na zdobycie doświadczenia, a następnie jego zwerbalizowania. Zalicza się do nich:
- burzę mózgów – grupa szuka różnych rozwiązań określonego konfliktu, wychowawca nie ocenia propozycji, omawia je i wspólnie z dziećmi eliminuje agresywne postępowanie;
- modelowanie – polega na dostarczeniu swoim zachowaniem wizji rozwiązania konfliktu;
- ćwiczenia językowe w formie: dokończ zdanie, np. jestem niezadowolony ... ;
- nazywanie uczuć;
- pokazywanie procesu myślenia, np. "zaprojektuj robota" (wydawanie logicznych poleceń);
- metodę kontaktów, np. dziecko umawia się z wychowawcą, że w ciągu dwóch godzin nikogo nie uderzy, jeżeli mu się to uda, należy udzielić natychmiast pozytywnego wzmocnienia;
- metodę samoobserwacji, np. notowanie przez dziecko, ile razy było w ciągu dnia niezadowolone oraz w jakim stopniu;
- uczenie norm, np. przez uczenie przysłów "kto pod kim dołki kopie ...";
- ćwiczenia samoinstrukcji, np. "jestem niezadowolony, muszę coś z tym zrobić";
- ćwiczenia wyobraźni, np. "jestem niezadowolony, co powiedziałby na to mój wychowawca?";
- inscenizacja, np. odgrywanie konfliktu w grupie: na żywo, poprzez prace plastyczne, malarskie, które nie są oceniane.
Zdaniem autorki "istota harmonijnego rozwoju emocjonalnego człowieka polega na zrównoważeniu spontaniczności i samokontroli w jego postępowaniu.
W terapii agresji często stosuje się techniki behawioralne, takie, jak: wzmacnianie pozytywne, wygaszanie, procedurę "time out", procedurę kosztu reakcji i wzmacnianie negatywne. Wzmacnianie pozytywne to używanie nagród do wzmocnienia zachowań właściwych. Ważne jest natychmiastowe nagradzanie różnych wzmocnień różnicowanych w zależności od rodzaju zachowania. Technika ta jest bardzo użyteczna w kontrolowaniu niezbyt nasilonej agresji u dzieci. Może być stosowana w szkole i w domu. Wygaszanie polega na ignorowaniu przejawów agresji, których celem jest zwrócenie na siebie uwagi otoczenia. Jest ono szczególnie skuteczne w połączeniu z wzmacnianiem pozytywnym. Technika ta jest zalecana do pracy w szkole i w domu w przypadku łagodniejszych form agresji.
Chwilowa izolacja (time out) polega na usunięciu wszystkich źródeł wzmocnień po każdym wystąpieniu zachowania agresywnego. Osiąga się to przez umieszczenie agresora w oddzielnym pomieszczeniu na kilkanaście minut. Jest to bardzo efektywna technika stosowana u dzieci w wieku od 2 do 12 lat, przejawiających dużo agresji.
Ekonomię punktową (koszt reakcji) stosuje się w przypadku dorastających agresorów. Wykorzystuje się wtedy nagradzanie za pomocą żetonów lub punktów przeliczanych na pieniądze. Odlicza się natomiast w ten sam sposób zachowania .
Uważa się, że jednostka może nauczyć się kontrolować swój gniew i zachowania agresywne poprzez:
- systematyczny trening relaksacyjny, jako podstawowy sposób usprawniania samokontroli w przejawianiu agresji;
- techniki oparte na podejściu poznawczym, zwłaszcza przez terapię racjonalno-konstrukcyjną Ellisa;
- trening asertywności .
Problem agresji dzieci i młodzieży poruszany jest na wielu konferencjach naukowych. Na jednej z nich przyjęto program działania w zakresie profilaktyki i zminimalizowania zjawisk agresji w szkole.
Program zakłada m.in.:
- Podjęcie szerokiej edukacji dorosłych pracujących z dziećmi i młodzieżą, skierowanej na wczesne rozpoznawanie osób należących do tzw. grup ryzyka i kierowanie ich do właściwych placówek specjalistycznych.
- Kształcenie systemowe przyszłych nauczycieli, a także późniejsze ich doskonalenie, które powinno uwzględnić podnoszenie ich umiejętności interpersonalnych i psychoedukacyjnych.
- Przywrócenie właściwego miejsca wychowaniu w systemie edukacji dzieci i młodzieży poprzez zobowiązanie nadzoru pedagogicznego do oceniania pracy szkół także pod względem efektów wychowawczych.
- Zmodyfikowanie treści programowych na wszystkich poziomach nauczania poprzez zmniejszenie objętości zakresu materiału przedmiotowego na rzecz wiadomości i umiejętności psychologicznych.
- Przywrócenie właściwego znaczenia i roli lekcjom wychowania fizycznego, aby nie były stresujące, lecz relaksujące, służyły odreagowaniu napięcia psychofizycznego.
- Zajęcia z zakresu wychowania estetycznego (praca-technika, muzyka, plastyka) powinny być formą relaksu dla ucznia.
- Wzmocnienie pozycji pedagoga szkolnego poprzez:
- przestrzeganie doboru na stanowisko pedagoga osób mających wysokie kwalifikacja zawodowe,
- traktowanie decyzji pedagoga w zakresie powierzonych mu obowiązków jako ostatecznych, np. poprzez podporządkowanie merytoryczne pedagoga dyrektorowi Poradni Psychologiczno – Pedagogicznej, w rejonie której znajduje się szkoła.
Omówiony program proponuje rozwiązanie omawianego problemu poprzez działania systemowe w szkole.
Inni badacze tego problemu podkreślają konieczność przywrócenia w szkołach funkcji opiekuńczych, integracyjnych i wychowawczych oraz uruchomienie różnorodnych zajęć wychowawczych jako sposobu na obniżenie stopnia agresji.
W wielu placówkach szkolnych został wprowadzony w życie tzw. Program Norweski. Zyskał on uznanie wielu szkół w Europie. Stał się wzorcem walki z agresją. W swoich założeniach program zawiera:
- dokładne rozpoznanie środowiska szkolnego przez różne środki zdobywania informacji;
- wprowadzenie dyżurów w szkołach podczas przerw śródlekcyjnych oraz w czasie zajęć pozalekcyjnych;
- włączenie rodziców do walki z agresją;
- nauczyciele razem z uczniami ustalają zasady reagowania na przemoc (upodmiotowienie uczniów i nauczycieli);
- systematyczne analizy zagrożeń agresją w szkole.
Podstawową zasadą wychowawczą nie jest wzmacnianie agresji, choćby tylko uwagą, ale wyraźne pozytywne wzmacnianie innych sposobów reagowania dziecka na trudności, które jest szczególnie skuteczne w stosunku do dzieci młodszoszkolnych. Kara jako sposób redukowania zachowań agresywnych jest dyskusyjna, a kara cielesna całkowicie wykluczona, gdyż staje się modelem agresji.
Stare amerykańskie przysłowie: "potrzeba całej wioski, by wychować dziecko" uzmysławia nam ogromną rolę wspólnoty. Tę wspólnotę nazywa się często "szkolną kulturą" czy "szkolnym klimatem". Jedną z najważniejszych potrzeb istoty ludzkiej jest bycie potrzebnym. Dzieci muszą czuć, że szkoła daje im możliwość bycie docenianym i jednocześnie wspieranym. W jednej ze szkół amerykańskich udało się stworzenie takiej wspólnoty. A oto jakie techniki okazały się skuteczne:
- ustalenie dziennej rutyny;
- stworzenie rytuałów – szkolnych piosenek, szkolnych kolorów, dni sportu;
- rozwijanie i publikowanie szkolnych celów i osiągnięć;
- podzielenie szkoły na drużyny, izby, stworzenie mniejszych grup w obrębie dużych;
- stworzenie dla nauczycieli programów zajęć nadobowiązkowych rozwijających zainteresowania uczniów;
- stworzenie specjalnych uroczystości, np. "Wspaniała Środa", "Niesamowity Piątek";
- organizowanie szkolnych kampanii, w których uczniowie mają możliwość współpracy, by osiągnąć małe, ale nagradzane cele;
- kultywowanie starych tradycji i wprowadzanie nowych.
Innym ważnym elementem profilaktyki przemocy i agresji w szkole jest ład i porządek. Związek między niemożliwością utrzymania porządku przez władze szkoły, a wzrostem przestępczości jest następujący – uczniowie wątpią w skuteczność edukacji, którą otrzymują, a łamanie zasad staje się zabawą. Gdy uda się im uniknąć kary za śmiecenie czy malowanie ścian, posuwają się do groźniejszych wykroczeń, np. atakowania kolegów. Jeśli proces ten przebiega dłużej, uczniom wydaje się, że wszystko im wolno. Szkoła staje się wówczas "dżunglą". Natomiast w szkole, gdzie obowiązuje porządek i uczniowie, personel i rodzice akceptują reguły i zgodnie z nimi postępują, porządek gwarantuje dobre samopoczucie wszystkich w placówce oświatowej.
Praktyka w szkole uczy, że "receptą" na radzenie sobie z agresją w szkole jest stworzenie jasnego i przewidywalnego dla uczniów systemu norm oraz troska o wspólne i jednomyślne jego przestrzeganie. Bardzo ważne jest budowanie więzi w szkole i to na kilku płaszczyznach. Jeżeli mamy dobry, osobisty kontakt z drugą osobą, trudniej jest nam zachować się wobec niej agresywnie.
Pierwszą płaszczyzną w pracy wychowawczej jest pomaganie uczniom w budowaniu lepszych relacji. Nauczyciel powinien zadbać o integrację klasową. Uczniowie, którzy dobrze się znają, będą skutecznie ze sobą współpracowali, a równocześnie będą mieli mniej powodów do zachowań agresywnych. Znając lepiej sami siebie, nauczą się skuteczniej radzić sobie z własnymi emocjami. Tak więc w budowaniu więzi mamy na względzie w pierwszym rzędzie wspieranie relacji uczeń-uczeń.
Druga płaszczyzną budowania relacji, pomocną w radzeniu sobie z zachowaniami agresywnymi, jest kontakt nauczyciel-uczeń. Zachowania agresywne ucznia na forum klasy często są sposobem walki o pozycję w klasie. Sposobem na poradzenie sobie jest konkretne odniesienie się do złamanej normy i wskazanie na konsekwencję, jaka będzie z tym związana oraz umówienia się z uczniem na dalszy kontakt. Jeśli spotykamy się z uczniem, warto znać cel takiej rozmowy i zadbać o spokojne miejsce i czas. Należy pamiętać o tym, by rozmawiać nie tylko o konsekwencjach agresywnego zachowania, ale również o rzeczach codziennych, zwyczajnych, co pozwoli nauczycielowi na nawiązanie z dzieckiem osobistej więzi. Jeżeli uczeń wydaje się być szczególnie "trudny", należy przygotować się do rozmowy zbierając informacje o jego pozytywach i zacząć rozmowę od tych plusów, potem przejść do oczekiwań i konsekwencji. Jeżeli nauczyciel nawiązał osobisty kontakt z wychowankiem, wówczas łatwiej jest radzić sobie z nim na lekcji, nawet jeżeli zaczyna zachowywać się niewłaściwie.
Trzecia płaszczyzna to relacja nauczyciel-nauczyciel. Nauczyciel w przypadku agresji ucznia wobec siebie czy też wobec innych uczniów doświadcza nie tylko złości, gniewu, rozczarowania czy żalu, ale przede wszystkim lęku i to bardzo mocnego, choć może nie uświadamianego wyraźnie. Lęk dotyczy obawy o bezpieczeństwo uczniów, własnych dzieci, samochodu, a nawet własne. Wychowawca boi się, że sobie z sytuacją nie poradzi i straci autorytet.
Metodą radzenia sobie będą wszelkie formy wzajemnego wsparcia między nauczycielami – tworzenie atmosfery bezpieczeństwa w zespole i troska o zorganizowanie spotkania, na którym można wspólnie pracować nad "trudnymi przypadkami". Nie ma nic bardziej pomocnego, jak wspólne szukanie dróg wyjścia z sytuacji i po pewnym czasie wspólne weryfikowanie podjętych działań. Na takich spotkaniach cenne jest ujawnianie lęków kryjących się w problemach z agresją i odkrywanie przez zespół, że ma w sobie mądrość pozwalającą na poradzenie sobie w najtrudniejszej nawet sytuacji. Odkrycie własnych emocji, uświadomienie sobie, ze inni przeżywają podobnie jest krokiem w kierunku wzajemnej szczerości i rzetelnej wymiany doświadczeń oraz szukania wspólnych rozwiązań .
W ograniczeniu agresji w szkole jest też miejsce dla nadzoru pedagogicznego, dyrekcji szkół i metodyków. Ich rola musi jednak ulec zmianie: z nadzoru, kontrolera, wykonawcy przepisów ku roli osoby wspomagającej w inicjowaniu nowych idei pedagogicznych. Ważne jest, aby pedagog był człowiekiem wrażliwym na problemy oświaty, na potrzeby dzieci i młodzieży.
Każda inicjatywa wprowadzająca innowacje programowe może doprowadzić do zwiększenia zainteresowania szkołą, a w efekcie do zmniejszenia się liczby potencjalnych zwolenników stosowania przemocy w szkole.
Sukcesy szkoły w postaci zdobywania nagród, dyplomów często przysłaniają rzeczywistą wartość pracy wychowawczej placówki. W przeciwdziałaniu przemocy i agresji bardzo ważne jest uświadomienie właściwych zadań wychowawczych szkoły w powiązaniu z głębokim przekonaniem o wychowawczej roli nauczyciela.
Reasumując powyższe rozważania trzeba podkreślić, że w dużej mierze od nauczycieli zależy, czy nadal będzie nasilać się agresja uczniów, czy też znając genezę jej powstania spróbują zastosować techniki rozładowujące napięcia i pomogą uczniom znaleźć alternatywny sposób zachowania. Ważna jest świadomość, że nie można odrzucić domowych i środowiskowych doświadczeń dzieci i młodzieży. Jednakże można i należy starać się być autorytetami dla swoich wychowanków.
Opracowała
mgr Anna Mroczka
Bibliografia
Domagała A., Profilaktyka zachowań agresywnych. "Opieka–Wychowanie–Terapia" 1990, nr 2
Knez R., Zachowania agresywne w kontekście praktyki szkolnej. "Wychowawca" 2003, nr 3
Łukasik I., Fanstos – program przeciw agresji. "Edukacja i Dialog" 1998, nr 1
Rożnowska A., Lęk i agresja w szkole, PAP. Słupsk 2001 |
