Startuj z nami!

www.szkolnictwo.pl

praca, nauka, rozrywka....

mapa polskich szkół
Nauka Nauka
Uczelnie Uczelnie
Mój profil / Znajomi Mój profil/Znajomi
Poczta Poczta/Dokumenty
Przewodnik Przewodnik
Nauka Konkurs
uczelnie

zamów reklamę
zobacz szczegóły
uczelnie
PrezentacjaForumPrezentacja nieoficjalnaZmiana prezentacji
Rozwój osobowy upośledzonych umysłowo

Od 01.01.2015 odwiedzono tę wizytówkę 11589 razy.
Chcesz zwiększyć zainteresowanie Twoją jednostką?
Zaprezentuj w naszym informatorze swoją jednostkę ->>>
* szkolnictwo.pl - najpopularniejszy informator edukacyjny - 1,5 mln użytkowników miesięcznie



Platforma Edukacyjna - gotowe opracowania lekcji oraz testów.



 

Relacja między rozwojem osobowości a upośledzeniem umysłowym budzi coraz większe zainteresowanie wielu osób. Wielu psychologów i pedagogów próbuje odpowiedzieć na pytanie: jakie istnieją możliwości rozwoju osobowego dzieci i dorosłych z obniżonym poziomem umysłowym, czy upośledzenie ogranicza w jakiś sposób rozwój osobowości i czy są jakieś szczególne defekty w funkcjonowaniu osobowości właśnie tylko dla tej grupy.

     Do tej pory, mimo wielu różnych badań nie mamy pełnego obrazu tego zagadnienia. Jedną z trudności jest na pewno brak jasnego kryterium upośledzenia umysłowego. W literaturze przedmiotu do określenia upośledzenia umysłowego używa się zamiennie takich terminów jak: niedorozwój umysłowy, obniżona sprawność umysłowa, oligofrenia.

     Upośledzenie umysłowe to termin złożony i trudny do zdefiniowania z uwagi na różnorodne uwarunkowania, obraz kliniczny, dynamikę przebiegu, prognozę. Trudno jest o wyczerpującą definicję, gdyż nie zawiera ona w sobie wszystkich elementów wynikających z różnorodności przyczyn. W definicjach upośledzenia umysłowego, jak łatwo zauważyć, kładzie się główny nacisk na deficyt intelektualny. Jednakże w wielu podręcznikach z tego zakresu, charakterystyki kliniczne obejmują także i funkcje pozaintelektualne tj. przewaga działań popędowych, chwiejność emocjonalna, niedorozwój uczuć wyższych, co oczywiście już należy do problematyki osobowości.

     Brak jasności, co do tego, jakie zaburzenia rozwoju wchodzą do pojęcia upośledzenia umysłowego, a jakie poza nie wykraczają, komplikuje badania nad rozwojem osobowości upośledzonych umysłowo. Drugi rodzaj trudności w badaniach tego zagadnienia stanowi pojęcie osobowości. Allport wyróżnił wśród definicji psychologicznych pięć grup, czyli pięć sposobów określania tego, czym jest osobowość.

     W badaniach nad psychiką osób umysłowo upośledzonych dominuje koncepcja osobowości jako zorganizowanego zespołu cech i właściwości. Nie ma ona jednak dużej mocy wyjaśniającej dla zrozumienia faktu, że jedne dzieci z obniżonym poziomem intelektualnym są pogodne i ufne, inne lękowe i agresywne, część z nich popełnia przestępstwa, a reszta nie. Większą wartość wyjaśniającą mają badania, w których informacje o zachowaniu łączy się z opisem warunków, w których dane zachowanie występuje. Takie ujęcie wyklucza w pewnych wypadkach bezpośredni wpływ upośledzenia umysłowego na różne formy zachowania się, społecznie oceniane ujemnie, a także pozwala dociec, czy geneza zachowań agresywnych, lękowych jest u osób upośledzonych umysłowo inna niż u ludzi z wyższą sprawnością umysłową. A jeśli częściej występuje lęk i agresja to w populacji niepełnosprawnych można z dużą pewnością orzec, że ci ludzie mają więcej powodów do tego by źle się czuć w społeczeństwie, bo przecież tak rzadko się zdarza, by byli naprawdę akceptowani.

OSOBOWOŚĆ UPOŚLEDZONYCH UMYSŁOWO W ŚWIETLE TEORII PSYCHOLOGICZNYCH

     Osobowość upośledzonych umysłowo próbowano wyjaśnić w ramach znanych teorii psychologicznych, takich jak: psychologia postaci, behawioryzm, psychoanaliza, psychologia genetyczna, teorie poznawcze.

     Rozwój osobowości dziecka zdaniem K. Lewina polega na różnicowaniu się jego struktury psychicznej i stopniowym sztywnieniu granic między poszczególnymi obszarami osobowości. Według niego istnieją różnice między rozwojem osobowości osób normalnych i upośledzonych umysłowo, wynikające ze zróżnicowania przestrzennego struktur osobowości, granic między strukturami oraz ze sztywności i przepuszczalności tych granic. Sztywność reagowania dziecka upośledzonego tłumaczy Lewin częściowo jego bezradnością. Takiemu dziecku przytrafiają się częściej niż normalnemu niepowodzenia i wypadki. Dziecko takie uczy się nabierać do świata małego zaufania. Nowe sytuacje, jakie ma rozwiązać, wydają mu się trudne, przekraczające jego możliwości, dlatego w nowych sytuacjach stara się zachowywać nie w sposób dostosowany do okoliczności, ale w taki sposób, który kiedyś wypróbowało jako dobry. Stąd powtarzają się często te same reakcje w sposób sztywny w dodatku reakcje nieadekwatne do nowych sytuacji.

     Sztywność nawyków reagowania i brak komunikacji między poszczególnymi systemami psychicznymi osobowości u upośledzonych umysłowo dzieci wyraża się w codziennym życiu jako zachowanie mało elastyczne, albo zachowanie typu albo – albo, albo wszystko albo nic. Z koncepcji K. Lewina wynika, że osobowość dorosłej jednostki upośledzonej umysłowo stanowią czynniki wrodzone, zaś podstawowym czynnikiem wyznaczającym charakter osobowości są braki intelektualne. Osobowość upośledzonych umysłowo próbowali opisać przedstawiciele tzw. teorii nasycenia korowego, wprowadzonego do psychologii przez W. Kohlera i H. Wallacha, a propagowanej przez Spitza. Według tej teorii upośledzeni umysłowo charakteryzują się powolniejszym przebiegiem zmian biofizycznych w korze mózgowej, co utrudnia zmianę utrwalonych nawyków oraz przyswojenie nowych.

     Ujęcie behawiorystyczne osobowości upośledzonych umysłowo prezentują C. L. Hull i K. W. Spence. Stwierdzili oni, że osoby upośledzone generalizują bodźce niemal tak samo jak osoby normalnie rozwijające się, natomiast gorzej wykonują zadania umysłowe wymagające zróżnicowania. Poziom lęku u osób upośledzonych umysłowo jest wyższy i utrudnia ich przystosowanie społeczne.

     Zdaniem M. L. Hutta i R. G. Gitby’ego, przedstawicieli psychoanalizy, zarówno osoby upośledzone umysłowo jak i normalne funkcjonują na trzech poziomach: świadomości, podświadomości i nieświadomości, jednak możliwości korzystania z tych poziomów są inne u osób normalnych i upośledzonych umysłowo. Dotyczy to zwłaszcza świadomości, która jest niższa u osób upośledzonych i w słabszym stopniu kontroluje ich zachowanie. Przedstawiciele psychoanalizy zwracają uwagę na znaczenie prawidłowego zaspokajania potrzeb psychicznych. Osoby upośledzone umysłowo wymagają większego wzmacniania i zachęcania do wykonywania pewnych czynności niż osoby o prawidłowym rozwoju umysłowym. Osoby te oczekują większej życzliwości ze strony otoczenia, a zwłaszcza ze strony osób najbliższych. Dezaprobata z ich strony powoduje brak wiary we własne siły, mimo istniejących możliwości do wykonania pewnych zadań. Dziecko szuka oparcia i bezpieczeństwa, którego niejednokrotnie nie znajduje, bardzo przeżywa swoje upośledzenie, odrzucanie, okazywanie wrogości. Wyzwala to różne mechanizmy obronne w postaci agresji oraz mechanizmy kompensacyjne: nadpobudliwość lub apatię. Osoby upośledzone umysłowo czują się niedowartościowane, stają się zależne od innych, powstaje „błędne koło reakcji frustracyjnych”, wtórnych, niezdrowych reakcji osobowości, błędnych reakcji społecznych.

     Znaną powszechnie i aktualną do dziś koncepcję poznawczego rozwoju umysłowego dzieci stworzył przedstawiciel psychologii genetycznej J. Piaget. Opisane przez Piageta stadia rozwoju umysłowego odgrywają istotną rolę w wyjaśnianiu funkcjonowania intelektualnego oraz mechanizmów osobowościowych osób upośledzonych umysłowo. Przedstawione w skrócie teorie psychologiczne nie wyjaśniają w sposób pełny problem osobowości upośledzonych umysłowo. Ich zaletą jest dostrzeganie tego zagadnienia oraz próba ujęcia teoretycznego. Można stwierdzić, że psychologia nie dociekała się jeszcze pełniej i w miarę precyzyjnej teorii osobowości upośledzonych umysłowo. Stworzenie takiej teorii nie jest łatwe, chociażby ze względu na dużą złożoność stanu, jaki stanowi upośledzenie umysłowe. Wiele cennych informacji może wnieść analiza osobowości tej grupy osób w kategoriach współczesnych koncepcji poznawczych, np. regulacyjnej teorii osobowości J. Reykowskiego, traktującej osobowość jako centralny system regulujący i integrujący czynności.

STRUKTURALNE I FUNKCJONALNE PODEJŚCIE DO OSOBOWOŚCI UPOŚLEDZONYCH UMYSŁOWO

     Dla wszystkich koncepcji strukturalnych, od Frenda poczynając, a na prof. Reykowskim kończąc, wspólne jest pojmowanie osobowości jako tworzącej się w toku autogenezy i jej modyfikowanie się służy regulacji stosunków człowieka z otoczeniem w sposób zabezpieczający samej osobowości tożsamość, warunki dla rozwoju i ochrony istnienia. Powstanie osobowości jako wewnętrznego mechanizmu regulacji uwalnia człowieka od bezpośredniej zależności od otoczenia.

     W odniesieniu do dzieci powstaje pytanie, czy w osobowości w tym sensie można w ogóle u nich mówić. Na pewno trzeba mówić o zjawiskach związanych z formowaniem się osobowości i poddawać ocenie na poszczególnych poziomach wieku stopień zaawansowania tego procesu. Jak wiadomo, u różnych jednostek proces formowania się osobowości zachodzi w niejednakowym tempie i osiąga niejednakowy stopień w wieku określonym prawie dorosłością.

     W strukturalnym podejściu do osobowości neopsychoanalityków z kręgu teorii relacji z obiektem, szczególnie ważne wydaje się znaczenie struktury JA dla funkcjonowania intelektualnego oraz powiązanie rozwoju JA przede wszystkim z osobą matki i kontaktem z nią, jako prototypem relacji z ludźmi. Myślę, że przy opisie rozwoju osobowego upośledzonych umysłowo ważna jest jakość doświadczeń tych osób z innymi ludźmi. Doświadczenia te mają zasadnicze znaczenie dla kształtowania się sprawności umysłowej, a odpowiednia patologia doświadczeń mogłaby prowadzić do patologii umysłu, m. in. do upośledzenia umysłowego

CZYNNIKI UPOŚLEDZENIA

     Małgorzata Kościelska w swej książce pt. „Oblicza upośledzenia” pisze, że człowiek nie przychodzi na świat z upośledzeniem umysłowym, ale z niejednakowymi szansami na korzystny rozwój. Owe ograniczone szanse dotyczą zarówno czynników biologicznych, jak społecznych, psychologicznych i ich interakcji. Człowiek rodzi się także po dziewięciu miesiącach już przebytej drogi rozwojowej, która przebiega różnie i ma wpływ na dalsze losy życiowe.

Czynniki biologiczne upośledzenia umysłowego.

      Tradycyjnie w rozważaniach nad genezą upośledzenia umysłowego największą rolę przypisuje się czynnikom biologicznym. Dla tego nurtu myślenia charakterystyczne jest traktowanie zaburzeń w funkcjonowaniu umysłu jako bezpośrednich wskaźników uszkodzeń funkcji mózgu. Jest to dość duże uproszczenie. Wprawdzie istnieją dane wskazujące na związek między uszkodzeniami struktury mózgu, a zaburzeniami różnych sfer funkcjonowania psychicznego, jednak nie są one precyzyjnie zlokalizowane.

     Pojęcie upośledzenia umysłowego obejmuje patologię funkcjonowania o bardzo różnym stopniu i o bardzo różnych symptomach. Trudno sobie wyobrazić koncepcję powiązania tak złożonych zaburzeń z określonego rodzaju patologią pracy mózgu. Wskazuje się na występowanie upośledzenia w przebiegu różnych zaburzeń typu genetycznego, metabolicznego, urazowego, infekcyjnego. Koncepcja bezpośredniego związku uszkodzeń mózgu z upośledzeniem funkcji psychicznych szuka dla siebie potwierdzeń przede wszystkim w przypadku ludzi dorosłych. Dość łatwo jest wtedy wskazać wpływ tych uszkodzeń na tworzenie się ubytków pamięci, myślenia. Natomiast u dzieci, w niektórych przypadkach, jest bardzo trudno wskazać związek między przebytym we wczesnej fazie uszkodzeniem, a przebiegiem rozwoju. Wiele dzieci mających liczne choroby i uszkodzenia organizmu rozwija się normalnie, niektóre jednak po przebyciu choroby organicznej wykazują niewielkie odchylenie od normy, a niektóre dzieci z wyraźnym upośledzeniem umysłowym nie mają żadnych zmian organicznych dających się wykryć dostępnymi metodami. Nie można oczywiście negować znaczenia czynników biologicznych w patogenezie upośledzenia, ale trzeba pamiętać, że te czynniki stanowią tylko jedną z determinant rozwoju, której wpływ może być modyfikowany przez czynniki społeczne i psychologiczne.

     M. Kościelska zwraca uwagę na jeszcze jedną ważną sprawę, mianowicie przyjmując, że przejawy zaburzeń w zakresie funkcjonowania biologicznego znajdują częściowo odbicie w zakłóceniach czynności psychicznych, należy też dopatrywać się możliwości wpływu zaburzeń psychicznych na procesy organiczne ustroju.

     Idąc dalej można rozważać, że w przypadku przynajmniej niektórych upośledzeń umysłowych zaburzenia psychiczne są pierwotne w stosunku do organicznych.

Czynniki społeczne upośledzenia umysłowego.

      Współczesne myślenie o środowisku i jego roli w rozwoju ma u swych podstaw między innymi teorię wymiany. Według niej rozwój dokonuje się poprzez trwałe modyfikowanie struktur wewnętrznych (organizmu, umysłu) i zewnętrznych (środowiska fizycznego, otoczenia społecznego) w rezultacie ich wzajemnego na siebie oddziaływania i dopasowywania. Każdy kontakt ze światem polega na przyjmowaniu informacji z tego świata płynących. Jest to stały, toczący się przez całe życie proces, choć jego dynamika zmienia się z wiekiem. Rezultat tego procesu to wytworzenie się w sposób swoisty zorganizowanego doświadczenia oraz wytworzenie wzorów operacji umysłowych, pozwalających na dysponowanie doświadczeniem.

     Analizę relacji między rozwojem, a środowiskiem można rozpocząć od zagadnień psychologii prenatalnej. Jest to dziedzina, która rozwinęła się dość niedawno, jej podstawowym osiągnięciem jest gromadzenie licznych danych empirycznych dla poparcia tezy, że rozwój psychiczny dokonuje się już w okresie płodowym. Bazą tego rozwoju nie są wyłącznie doświadczenia fizyczne zbierane przez dziecko, ale także kontakt psychiczny z matką. Przez kontakt psychiczny rozumie się tu nie tylko myśli i uczucia kierowane przez matkę do rozwijającego się dziecka i odbiór przez matkę doznań płynących od dziecka, ale swoistą wymianę stanowiącą formę matrycy dla kształtującego się życia psychicznego. Pierwszy okres po narodzeniu, wielu badaczy o różnych orientacjach nazywa okresem symbiozy między matką, dzieckiem. W tym pojęciu wyraża się stan braku tożsamości indywidualnej dziecka jako osoby o odrębnej organizacji psychicznej, podkreśla tożsamość psychiczną dziecka i matki.

     Proces wyodrębniania tzn. tworzenia z pierwotnie otrzymanej od matki organizacji życia psychicznego – organizacji własnej, wzbogaconej o nowe kontakty z otoczeniem i spostrzeganej przez JA uważa się za kluczowe dla kształtowania się osobowości. Niepowodzenia w tym procesie polegające, albo na braku przejścia przez stadium symbiozy, albo na przedłużeniu się tego stadium bez możliwości wytworzenia własnej organizacji, skutkuje poważnymi konsekwencjami w postaci patologii rozwoju osobowości.

     U dzieci po przebytej traumie biologicznej istnieje zwiększone ryzyko niepowodzeń w prawidłowym przebiegu stadium symbiozy i indywidualizacji. Matki, które przechodzą ciążę w sposób patologiczny, mogą mieć duże kłopoty w nawiązaniu z dzieckiem, jeszcze w okresie płodowym, właściwego kontaktu. Zagrożone patologią wczesnej relacji z matką są też dzieci kobiet niedojrzałych do macierzyństwa

     Relacje ze światem zewnętrznym dzieci biologicznie uszkodzonych są też obarczone innego typu trudnościami. Mogą one z racji słabości swych mechanizmów adaptacyjnych mieć trudności z przystosowaniem się do warunków życia, a niepowodzenia w adaptacji skłaniać je do wycofania się z różnych form aktywności.

Czynniki psychologiczne upośledzenia umysłowego.

     Są to te właściwości funkcjonowania psychiki, które są siłą napędową jej rozwoju. Według M. Chłapkiewicz tymi właściwościami są tzw. dynamizmy, wyznaczające podstawowe kierunki aktywności człowieka i mające właściwe sobie zasady organizacji. Zgodnie z poglądami tej autorki, rozwój polega na rozbudowie poszczególnych dynamizmów w ontogenezie, na zmianie ich wagi i znaczenia dla aktywności w poszczególnych etapach życia, oraz na wytwarzaniu się takich relacji pomiędzy poszczególnymi dynamizmami, które zapewniają optimum wykorzystania każdego z nich. W toku rozwoju dynamizmów włączających się do regulowania aktywności, wyłania się struktura JA, pełniąca funkcję koordynującą pracę poszczególnych dynamizmów oraz integrującą ich działanie w jedną całość funkcjonalną. W toku rozwoju z powodu zablokowania jednych dynamizmów , a przerostu innych – tworzą się dysproporcje w funkcjonowaniu organizacji psychicznej, uniemożliwiające jej wzrost i pełnienie funkcji, stosownych do stadium rozwoju i okoliczności życiowych. Na przejściu od każdego niższego do wyższego dynamizmu rozwojowego mogą istnieć zablokowania, które powodują zatrzymanie rozwoju na niższym etapie. Znaczące są także skutki nie wytworzenia odpowiednich struktur i właściwości JA, prowadzące do zatrzymania rozwoju. Na przykład JA jako naczelny system regulacji, normalnie ma wpływ na kontrolę czynności fizjologicznych. Tak zwany trening czystości, czyli opanowanie przez dzieci kontroli nad zwieraczami, uzależnione jest od wyodrębnienia się JA i takiego jego poszerzenia o świadomość ciała, które umożliwia dowolne wydalanie. U dzieci z zaburzeniami w procesie wyodrębniania się JA, opanowanie funkcji zwieraczy jest niemożliwe, mimo braku defektu neurologicznego. Proces wyodrębniania się JA i tworzenia adekwatnej wiedzy na temat JA cielesnego jest uzależniony od prawidłowego przebiegu relacji między dzieckiem, a matką. Ciąg zależności można by ujawniać dalej. Na tym polega trudność przedstawienia uwarunkowań psychologicznych tworzenia się zaburzeń rozwoju, iż jedne pociągają za sobą następne, a w procesie diagnozy zawsze trzeba sięgać do najpierwotniejszego źródła, rozpoczynającego patologię.

ETAPY ROZWOJU OSOBOWEGO UPOŚLEDZONYCH UMYSŁOWO

     Do upośledzenia umysłowego dochodzi w rezultacie nieprawidłowego przebiegu procesu rozwojowego o specyficznym charakterze. Istnieją różne rodzaje procesu patologizacji. Jedne prowadzą do wytwarzania osobowości neurotycznej, inne do wytwarzania osobowości psychotycznej, jeszcze inne do zaburzeń somatycznych lub do powstania upośledzenia umysłowego. Proces rozwojowy może być zaburzony w różnym okresie i pod wpływem różnych czynników. Wspólną jednak cechą jest to, że prowadzą one do zablokowania normalnej aktywności poznawczej i uniemożliwiają właściwe korzystanie z doświadczeń.

Etap wstępny

     Obejmuje on zespół czynników biologicznych, społecznych i psychologicznych dotyczących osób przyszłych rodziców oraz warunków, w których zostanie poczęte i wychowane dziecko. Zespół tych czynników może różnie rokować z punktu widzenia rozwoju i stanowić o wysokości tzw. wskaźnika ryzyka upośledzenia. Do czynników biologicznych zalicza się przede wszystkim materiał genetyczny i stan zdrowia rodziców. Do czynników środowiskowych trzeba zaliczyć czystość powietrza, gleby, wody, wartości odżywcze pokarmów, hałas. Uwzględniając uwarunkowania społeczne przywiązuje się wagę do kultury i panujących obyczajów w stosunkach między ludźmi. Czynniki psychologiczne o istotnym znaczeniu prognostycznym to przede wszystkim dojrzałość rodziców do rodzicielstwa, gotowość do przyjęcia i zaakceptowania dziecka takim, jakie się urodzi i stworzenia mu jak najlepszych warunków rozwoju.

     Niekorzystny splot wymienionych czynników biologicznych, społecznych i psychologicznych, źle rokuje z punktu widzenia rozwoju. Zapobieganie patologii powinno się już rozpoczynać na tym etapie: albo przez eliminację fizykalnych czynników szkodliwych, albo przez pracę z przyszłymi rodzicami w celu osiągnięcia dojrzałości do ojcostwa i macierzyństwa. W wielu przypadkach jest tak, że źródło reakcji odrzucającej leży nie w samej wadzie, ale w znacznie wcześniejszych fazach rozwoju osobowości, które warunkują niedojrzałość do akceptacji dziecka.

Etap I - powstanie uszkodzenia.

      Rozpoczyna się w momencie zadziałania czynnika uszkadzającego. Może być to czynnik biologiczny, tj. aberracja chromosomalna w momencie zapłodnienia, infekcje wirusowe atakujące płód lub stan niedożywienia, a także niezgodność immunologiczna czynnika Rh pomiędzy organizmem matki, a płodem.

     Czynnikiem psychologicznym może być sytuacja zagrożenia zdrowia i życia przeżywana przez płód w okresie rozwoju wewnątrzmacicznego oraz w okresie okołoporodowym. Psychologia prenatalna dostarcza wiele dowodów na temat rozwoju psychiki płodu, obejmującego pamięć doświadczeń przebytych w tym okresie. Sytuacje zagrożenia zdrowia i życia mogą być źródłem przeżywania panicznego strachu i bólu. Pamięć tych przeżyć, utorowanie reakcji lękowych oraz koncentracja energii psychicznej może stać się źródłem występowania zaburzeń aktywności noworodka, a także być źródłem dalszego procesu patologizacji rozwoju. Do czynników psychologicznych ważnych dla przebiegu rozwoju w okresie płodowym należy zaliczyć kontakt psychiczny z matką (np. emocje związane z samym faktem ciąży).

     Noworodki i stan ich zdrowia w obecnym czasie oceniane są pod względem fizykalnym: oddychanie, krążenie, stan skóry, budowa anatomiczna. W niektórych krajach europejskich i europejskich Stanach Zjednoczonych stosowana jest skala Brazeltona, która oprócz wskaźników fizykalnych ocenia także wskaźniki behawioralne, tj. brak zainteresowania otoczeniem, koncentracja na doznaniach wewnętrznych, krzyk, duże pobudzenie lub apatia, trudność ze ssaniem, zaburzenie rytmu snu i czuwanie. Występowanie wyżej wymienionych zachowań może sygnalizować przebytą traumę. Traumatyczne mogą być nie tylko doświadczenia związane z okresem wewnątrzmacicznym oraz porodem, ale także pierwszymi kontaktami z nowym światem. W ostatnich latach zaczęto zwracać uwagę na warunki przyjmowania połogu w szpitalach. Oślepianie noworodków silnym światłem na salach porodowych, ogłuszanie ich hałasem tam panującym, brutalność zabiegów związanych z ważeniem, mierzeniem, myciem i wreszcie oderwanie od matki, skrępowanie pieluchami i poddanie reżimowi na sali noworodków – wszystko to są doświadczenia wysoko lękotwórcze i blikujące u większości zdrowych dzieci na pewien okres gotowość do kontaktów z otoczeniem, natomiast u dzieci chorych lub znajdujących się w stanie urazu poporodowego mogą one powodowąć dalszą traumatyzację i udaremniać powrót niemowląt do zdrowia.

     Niektórzy rodzice w sposób intuicyjny potrafią pomóc dziecku po przebytej traumie w przezwyciężaniu jej skutków. Polega to między innymi na organizowaniu zewnętrznego otoczenia dziecka na miarę możliwości przyjmowania przez niego bodźców z otoczenia, na organizowaniu rytmu snu i czuwania oraz karmienie w sposób wywarzony, łączący potrzeby dziecka z próbą narzucenia mu zewnętrznej struktury organizującej aktywność. Chodzi o to, że zupełne dostosowanie się do potrzeb dziecka, które mogą być chorobowo zmienione utrwala patologię. Natomiast oczekiwanie, że chore dziecko dostosuje się do wymagań dotyczących karmienia, zasypiania, zabiegów pielęgnacyjnych i kontaktów z dorosłymi jest nieuzasadnione. Niepowodzenia w tym zakresie frustrują rodziców i zakłócają relację z dzieckiem.

     Trudność pielęgnacji i wychowania dziecka z jakimikolwiek objawami nieprawidłowego funkcjonowania polega na balansowaniu pomiędzy koniecznością dostosowywania się do jego potrzeb, a próbą normalizowania jego zachowania, pochodzącą z zewnątrz.

     Rozwój dziecka dokonuje się przez interakcje z otoczeniem zewnętrznym. Zachowanie się niemowlęcia: jego sposób patrzenia się, uśmiechania, jedzenia itp. Wyzwalają w rodzicach reakcje emocjonalne i czynności nakierowane na dziecko. Odwrotnie, sposób zachowania rodziców, słowa, gesty, branie na ręce wyzwalają reakcje dziecka. W normalnym toku takich interakcji zdarzają się oczywiście braki adekwatności między zachowaniem się matki i dziecka, realizowaniem przez każde z nich własnego toru aktywności, sprawności potrzeb i interesów. Jednak za każdym razem wracają do wspólnego dialogu, bycia ze sobą. W przypadkach patologicznych tak się nie dzieje, występuje wiele trudności w kontaktach matka – dziecko. Może się tak dziać zarówno wtedy, kiedy dziecko pierwotnie źle funkcjonuje, a matka nie potrafi dostosować się w sposób optymalny do jego zachowania. Może też tak być, iż matka źle funkcjonuje i zaburza swoim zachowaniem dziecko o wyjściowo normalnym rozwoju. W przypadku matek dzieci, które rodzą się z widoczną wadą rozwojową, np. z zespołem Downa zachodzą szczególne trudności w otoczeniu tych dzieci terapeutyczną opieką. Matki zazwyczaj w szoku emocjonalnym związanym ze złym stanem dziecka, przepełniają je uczucia lęku, paniki, czasem wstrętu i odrazy. Przy takim dużym nasileniu negatywnych emocji oraz koncentracji matek na własnych doznaniach trudno jest im odpowiadać na potrzeby dzieci i dostrajać do nich swoje zachowanie.

     Dzieci po przebytej traumie, otoczone atmosferą lęku, niepokoju, wrogości nie znajdują warunków do przezwyciężania skutków swych negatywnych doświadczeń i rozpoczyna się u nich proces patologizacji rozwoju.

Etap II – negatywne sprzężenia zdrowotne .

      Samo zaistnienie w życiu dziecka szkodliwych dla rozwoju czynników nie przesądza jeszcze o patologii, w sprzyjających warunkach może nastąpić ich wyrównanie. Prawdziwy proces patologizacji rozpoczyna się wtedy, kiedy następuje cały ciąg interakcji o charakterze negatywnego sprzężenia zwrotnego. Zarówno w systemie wewnętrznej organizacji ustroju dziecka i jego psychiki, jak i pomiędzy dzieckiem i jego otoczeniem zewnętrznym.

     Jeżeli płacz dziecka, będący sygnałem jakiegoś dyskomfortu przeżywanego przez nie, nie wywoła u matki reakcji ukierunkowanej na zaspokojenie potrzeby dziecka, zachodzą następujące możliwości powstawania skutków takiego postępowania: dyskomfort dziecka będzie się pogłębiał, powodując koncentrację energii na przeżywaniu tego faktu, albo nastąpi eskalacja sygnałów (płaczu, krzyku), albo wytworzy się w umyśle dziecka obraz matki jako „złego obiektu” nie zaspakającego potrzeb lub też pojawią się zachowania ukierunkowane na samodzielne radzenie sobie z sytuacją trudną. Ten dyskomfort może być kształcący poprzez uruchomienie właściwych zachowań adaptacyjnych, ale może to być sytuacja za trudna dla dziecka, wyzwalająca zachowania obronne i rozwojowo niekorzystne, np. uderzanie główką w pręty łóżeczka. Takie zachowania rozwojowo niekorzystne mają swoje skutki zewnętrzne i wewnętrzne. Zewnętrzne, czyli reakcje otoczenia, które mogą polegać m. in. na agresji, irytacji i odmowie zaspokajania potrzeb dziecka. W przypadku zachowań dziecka klasyfikowanych jako nienormalne (uderzanie główką w pręty) reakcja rodziców przybiera też postać lęku, którego skutki mogą być znów niekorzystne dla dziecka. Widać tu wyraźnie mechanizm wzajemnego zaplątania się niekorzystnych reakcji dziecka i niekorzystnych reakcji rodziców.

     Sprzężenia zwrotne tworzą się także w obrębie procesów intrapsychicznych. Złe doświadczenia wyzwalają lęk. Lęk pogarsza sprawność procesów orientacyjnych i obniża skuteczność działania, podnosząc ryzyko powtórzenia się negatywnych doświadczeń. Brak powodzenia w działaniu obniża gotowość do jego powtarzania i zmniejsza szansę właściwego opanowania danej czynności.

     W rozwoju psychicznym małego dziecka jest sprawą bardzo ważną utrzymanie jego gotowości do wchodzenia w kontakty z otoczeniem, do poznania świata, do przejawiania aktywności ukierunkowanej na własne, dobre samopoczucie. Jeżeli u niemowlęcia występują zachowania polegające na działaniu na swoją szkodę, np. ujawnianie pobudzenia mimo zmęczenia – należy uważać, że rozpoczęła się patologizacja polegająca na uformowaniu się ciągu negatywnych sprzężeń bez możliwości ich zatrzymania lub skorygowania.

     Istnieje kilka charakterystycznych typów wciągania się przez matki i otoczenie społeczne oraz dzieci w proces patologizacji. Pierwszy typ charakteryzuje się dominacją lękowo – ochronnego nastawienia matek wobec dzieci z nieprawidłowościami rozwoju. Skutkiem tego jest przedłużenie stadium symbiozy z dzieckiem w celu wspomagania jego rozwoju, przy braku wiary, że jest ono zdolne do samodzielnej aktywności. JA matki zastępuje JA dziecka i blokuje szansę jego rozwoju. Dzieci z zablokowaną możliwością rozwoju JA nie rozwijają dowolnej aktywności poznawczej, przejawiają bierność, brak inicjatywy w kontaktach z ludźmi. Są też bardzo emocjonalnie uzależnione od ocen najbliższych im osób. Brak matki w najbliższym otoczeniu wywołuje u nich reakcje panicznego lęku i udaremnia jakiekolwiek uczenie się co prowadzi do upośledzenia. Drugi typ reagowania otoczenia na dostrzeganą u dziecka dysfunkcję rozwojową polega na dążeniu do jej likwidacji. Charakterystyczne jest tutaj uprzedmiotowienie dziecka, sprowadzenie jego osoby do wymiaru kalectwa i nie liczenia się z jego potrzebami. Takie traktowanie wywołuje upór u dzieci i kształtowanie się ich JA w kierunku tzw. tożsamości negatywnej, przejawiającej się w reakcjach protestu, unikania i braku wiary w możliwości nabywania nowych doświadczeń. Stąd prosta droga do upośledzenia poznawczego. Trzeci typ reagowania charakteryzuje obojętność otoczenia na potrzeby dziecka, a także brak gotowości do wchodzenia z nim w kontakty. Jednym ze skutków braku doświadczenia przez dziecko miłości najbliższych i braku różnorakich doznań jest autostymulacja. Polega cna na dostarczaniu sobie swoim zachowaniem bodźców pobudzających aktywność i utrzymujących właściwe napięcie psychiczne, np. wiercą się, wychodzą z łóżeczka, a kiedy są starsze psocą i wygłupiają się. Innym skutkiem obojętności otoczenia społecznego wobec dziecka jest nie przebycie pierwotnej fazy symbiozy, z negatywnymi skutkami dla wyodrębnienia się JA. Dzieci nie doświadczające przyjaznych uczuć skierowanych do siebie ujawniają bardzo wysoki poziom lęku. Napięcie wewnętrzne jest tak duże, że zamyka wiele form kontaktów ze światem i możliwość uczenia się. Jeszcze innym skutkiem braku akceptacji doznawanego od otoczenia jest niska samoocena, w skrajnych wypadkach tendencja do autodestrukcji.

     Wspólną cechą wszystkich procesów patologicznych występujących w II etapie tworzenia się upośledzenia jest powstanie zależności między skutkami traumy, a zablokowaniem możliwości rozwoju umysłowego.

Etap III – usztywnienie procesów patologicznych

      Tak jak etap II charakteryzował się dużą dynamiką zmian, które mogły rozciągać się w czasie i trwać kilka czy nawet więcej lat, to etap III charakteryzuje się usztywnieniem wytworzonych relacji i znacznie mniejszą podatnością na zmiany. O ile w etapie II istniały szanse przynajmniej częściowego zatrzymania i odwrócenia biegu wydarzeń, wydarzeń tyle w III etapie szansa na powodzenie terapii jest znikoma, a także prawie nie ma możliwości, aby poprawa nastąpiła samoistnie, tzn. aby bez impulsu z zewnątrz dokonały się korzystne zmiany w funkcjonowaniu dziecka, albo jego otoczenia. To właśnie z dojściem do tego etapu procesu patologizacji wiąże się klasyczne pojęcie nieodwracalności upośledzenia umysłowego. Być może nieodwracalność wynika z aktualnego stanu bezradności terapeutycznej i na tym etapie zaawansowania patologii nie potrafimy już pomóc w osiągnięciu normy, co nie oznacza aby niemożliwa była poprawa warunków życia, samopoczucia czy kondycji psychicznej osób upośledzonych. Żeby zrozumieć zjawisko usztywnienia się patologii należy na ten fenomen spojrzeć szerzej, dostrzec powszechność jego występowania we wszystkich typach zaburzeń. Patologia pełni funkcję dostosowawczą, jest reakcją na szkodliwe dla ustroju czynniki i sposobem radzenia sobie z nimi tak, aby zachować organizm przy życiu.

     Rodzina po okresie szoku i działań naprawczych z czasem oswaja się z myślą o nienormalności rozwoju dziecka. Dostosowuje do tego faktu swoje życie, a nawet zaczyna czerpać pewne korzyści z tego stanu. Korzyści czerpane z patologii rozwoju dziecka mogą być bardzo różne: może ono skupiać agresję w rodzinie, pełniąc funkcję „kozła ofiarnego”, może być wytłumaczeniem wszelkich porażek życiowych włącznie z rozpadem małżeństwa, może być celem aktywności życiowej rodziców, źródłem energii i siły wyzwalającej się w obliczu trudności.

NIEKTÓRE MECHANIZMY PSYCHOLOGICZNE W FORMUOWANIU SIĘ OSOBOWOŚCI OSÓB Z OBNIŻONYM POZIOMEM UMYSŁOWYM (NEUROTYZM, EMPATIA, LĘK, SAMOOCENA)

Neurotyzm

     Bliskie pod względem znaczeniowym są tu zaburzenia określone jako nerwowość, zaburzenia nerwicowe, problemy emocjonalne, zaburzenia zachowania. Od strony objawowej do tej grupy zaburzeń najczęściej zalicza się takie zjawiska jak lęki, wzmożona pobudliwość, trudności w kontaktach interpersonalnych (nieśmiałość i wzmożona agresywność), brak wiary we własne siły, brak sprecyzowanych zainteresowań, nadruchliwość albo szczególna powolność, zaburzenia uwagi, zaburzenia snu, moczenie, onanizm, ogryzanie paznokci i inne tzw. patologiczne nawyki.

     U osób upośledzonych umysłowo wymienione symptomy występują częściej niż w populacji ogólnej. Same objawy tu wymienione, w oderwaniu od ich tła są z patologicznego punktu widzenia wieloznaczne, najczęściej zalicza się je do zaburzeń nerwicowych, zaistniałych w związku z problemami emocjonalnymi, przeżyciami psychicznymi, konfliktami wewnętrznymi jednostki. W przypadku osób zdrowych somatycznie typową tendencją diagnostyczną, obserwowaną w psychiatrii i psychologii klinicznej jest wiązanie tych zaburzeń z osobowością i klasyfikowanie ich jako neurotycznych czy nerwicowych. U osób upośledzonych umysłowo panuje pogląd, iż nie wytwarzają osobowości, nie mają wewnętrznych konfliktów, nie cierpią, są niewrażliwe i pozbawione pragnień. Również coraz częściej mówi się, że mechanizmy rozwoju neurotycznych zaburzeń osobowości są podobne zarówno u dzieci upośledzonych umysłowo jak i u dzieci w normie intelektualnej.

Empatia

     Jest to zdolność odczuwania stanów psychicznych innych ludzi (empatia emocjonalna), umiejętność przyjęcia ich sposobu myślenia, spojrzenia z ich perspektywy na rzeczywistość (empatia poznawcza). Ryszard Kościelak w swej książce pt. „Integracje społeczne niepełnosprawnych umysłowo” przedstawia wyniki swoich badań dotyczących empatii odczuwanej przez osoby upośledzone umysłowo. Stwierdził on, że wysoki poziom empatii młodzieży upośledzonej umysłowo w stopniu lekkim jest zbliżony do poziomu empatii rówieśników o prawidłowym rozwoju intelektualnym. Młodzież upośledzona umysłowo nie różni się w sposób istotny od swych „normalnych” rówieśników.

Lęk

     Lęk jest jedną z emocji ujemnych wywołanych przez sytuację zagrożenia obiektywnego lub subiektywnego, zewnętrznego albo wewnętrznego, działającego aktualnie, w przeszłości lub przewidywanego w przyszłości. Objawy psychiczne lęku to świadome, wewnętrzne odczucie, werbalizowane przez jednostkę jako uczucie napięcia, skrępowania, zmartwienia, bezradności, brak poczucia bezpieczeństwa, zdenerwowanie, zaburzenia w spostrzeganiu, koncentracji uwagi, pamięci, sprawności myślenia.

Samoocena

      Samoocena pełni funkcję regulacyjną. Polega to na tworzeniu przez nią wewnętrznego systemu odniesienia dla działania jednostki i dla napływających informacji oraz takiej interpretacji nowych doświadczeń, by były one zgodne z jej sądami o samej sobie. Badania R. Kościelaka wykazały zawyżoną samoocenę badanej młodzieży upośledzonej umysłowo, które wynika nie tylko z mało złożonej struktury poznawczej oraz obniżonego poziomu krytycyzmu, lecz jest przede wszystkim formą obrony przed lękiem. Fakt ten wskazuje na ogromne poczucie zagrożenia, niepewność i odrzucenie, z którym muszą żyć osoby upośledzone umysłowo.

     Rozpatrując strukturę oraz mechanizmy funkcjonowania osobowości upośledzonych umysłowo, nie sposób pominąć aspektu rozwojowego oraz wpływu czynników patogennych. Istotne znaczenie odgrywają tu dwa aspekty wpływu patogennego, a mianowicie: rodzaj działającego czynnika szkodliwego i okres zadziałania czynnika szkodliwego.

     Szczególnie interesujące jest bliższe poznanie mechanizmów osobowościowych osób upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim ze względu na to, że nie odbiegają one tak bardzo istotnie swym poziomem rozwoju i funkcjonowania od osób zaliczanych do normy, a także ze względu na to, że osoby te poddawane są zabiegom dydaktyczno – wychowawczym w szkołach specjalnych, izolujących je w pewnym sensie od reszty społeczeństwa.

opracowała: mgr Dorota Urbańska

BIBLIOGRAFIA
Kościelska M. - „Oblicza upośledzenia”, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995
Kościelska M. - „Upośledzenie umysłowe a rozwój społeczny. Badania uczniów szkół specjalnych” PWN 1984
Kościelska M. - „Zaburzenia osobowości dzieci i młodzieży” TWK, Warszawa 1981
Kościelak R. - „Integracja społeczna niepełnosprawnych umysłowo” Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 1995
Kościelak R. - „Psychologiczne podstawy rewalidacji upośledzonych umysłowo” PWN, Warszawa 1989
Chłapkiewicz M. - „Osobowość dzieci i młodzieży. Rozwój i patologia” WSiP, Warszawa 1980
Siek S. - „Rozwój osobowości” ATK, Warszawa 1976 .

Umieść poniższy link na swojej stronie aby wzmocnić promocję tej jednostki oraz jej pozycjonowanie w wyszukiwarkach internetowych:

X


Zarejestruj się lub zaloguj,
aby mieć pełny dostęp
do serwisu edukacyjnego.




www.szkolnictwo.pl

e-mail: zmiany@szkolnictwo.pl
- największy w Polsce katalog szkół
- ponad 1 mln użytkowników miesięcznie




Nauczycielu! Bezpłatne, interaktywne lekcje i testy oraz prezentacje w PowerPoint`cie --> www.szkolnictwo.pl (w zakładce "Nauka").

Zaloguj się aby mieć dostęp do platformy edukacyjnej




Zachodniopomorskie Pomorskie Warmińsko-Mazurskie Podlaskie Mazowieckie Lubelskie Kujawsko-Pomorskie Wielkopolskie Lubuskie Łódzkie Świętokrzyskie Podkarpackie Małopolskie Śląskie Opolskie Dolnośląskie