Startuj z nami!

www.szkolnictwo.pl

praca, nauka, rozrywka....

mapa polskich szkół
Nauka Nauka
Uczelnie Uczelnie
Mój profil / Znajomi Mój profil/Znajomi
Poczta Poczta/Dokumenty
Przewodnik Przewodnik
Nauka Konkurs
uczelnie

zamów reklamę
zobacz szczegóły
uczelnie
PrezentacjaForumPrezentacja nieoficjalnaZmiana prezentacji
Zabytkowy cmentarz św. Rocha w Zabłudowie, historia i stan obecny

Od 01.01.2015 odwiedzono tę wizytówkę 3757 razy.
Chcesz zwiększyć zainteresowanie Twoją jednostką?
Zaprezentuj w naszym informatorze swoją jednostkę ->>>
* szkolnictwo.pl - najpopularniejszy informator edukacyjny - 1,5 mln użytkowników miesięcznie



Platforma Edukacyjna - gotowe opracowania lekcji oraz testów.



 

Prawdziwą perłą XIX-wiecznej architektury ukrytą wśród domostw Zabłudowa jest zabytkowy cmentarz św. Rocha. Trochę zapomniany i niedoceniany przez mieszkańców tego miasta, a kryjący w sobie bogatą historię i delikatne piękno misternych nagrobków.

„Historia cmentarza św. Rocha”

Dzieje cmentarza św. Rocha wiążą się z wojna północną i epidemią cholery, jaka wybuchła wtedy i trwała w latach 1709-1711.
J. Maroszek stawia hipotezę, iż istniejący dziś cmentarz miałby być miejscem lokalizacji najstarszej świątyni zabłudowskiej, gdyż na podstawie terminu jarmarku wyznaczonego w przywileju lokacyjnym z 1553r. na dzień wniebowzięcia NMP wnioskuje, że już w chwili lokacji istniał w Zabłudowie kościół katolicki pod tym wezwaniem.1 Nasuwa się pytanie, gdzie stała ta świątynia? Czy w miejscu, które zajmuje cmentarz św. Rocha? W opisie miasta 1622r. jurydykę kościelną wyznaczały ulice: Mostowa, Za Kościołem i przed Kościołem.2 Miał być tu cmentarz i plebania. A dotąd gdzie znajdował się kościół?
Zaprzeczeniem hipotezy J. Maroszka o domniemanym położeniu pierwszej świątyni w miejscu cmentarza św. Rocha są wyniki ostatnio przeprowadzonych badań archeologicznych przez Macieja Karczewskiego, które nie potwierdzają istnienia śladów osadnictwa późnośredniowiecznego wokół cmentarza. Odnotowane przez Karczewskiego faszyny nad strumieniem Muchawiec znajdują się o ponad kilometr od interesującej nas nekropoli. A przecież gdyby istniała tam świątynia, toczyłoby się wokół niej życie, na którego ślady natrafiłyby prace archeologiczne w postaci kości zwierzęcych, odpadów kuchennych, szczątków naczyń. Mieszkańcy Zabłudowa w minionych wiekach pozbywali się nieczystości wyrzucając je wprost na ulicę. Takich śladów gospodarki mieszczan Zabłudowa odnaleziono bardzo wiele podczas prac archeologicznych, ale 500 metrów na wschód od cmentarza św. Rocha. Zostało ustalone stwierdzenie, iż poza ulicą Szkolną w kierunku zachodnim w XVIII w. nikt nie mieszkał. Traktowano ten teren wręcz jako „nieczysty”, gdyż zakopywano tam padłe zwierzęta.3 Tradycja usuwania zbędnych rzeczy na zachód przetrwała II wojnę światową, ponieważ w tym kierunku właśnie Zabłudowianie wywozili gruz oraz elementy spalonych w czasie działań wojennych zabudowań.
Prawdopodobnie tym się kierowano umieszczając cmentarz choleryczny, jakim niewątpliwie był cmentarz ś. Rocha, daleko poza miastem M. Karczewski wnioskuje na podstawie prac archeologicznych, iż część ulicy Surażskiej i cała św. Rocha zostały wytyczone pod koniec XVIII w. -kiedy to mamy już istniejącą kaplicę św. Rocha. Powyższe stwierdzenie dowodzi, że cmentarz św. Rocha jest obiektem starszym niż zabudowa przylegających do niego ulic.
Problematyczne wydaje się łączenie ulicy „pod Kostrogiem” z obecną ulicą św. Rocha. J. Maroszek wiąże nazwę tej ulicy i parcel przy niej leżących z istniejącą tam prawdopodobnie pierwszą świątynią katolicką.
Bardziej prawdopodobnym wydaje się, iż ulicy, „pod Kostrogiem” odpowiada obecna ulica Muchawiecka, gdyż ulica ta nie jest wymieniana w „Inwentarzu dworu i miasta, Zabłudowa oraz sumariuszu majętności Zabłudowskiej” z roku 1622.4, a przecież musiała być wytyczona przy zakładaniu miasta, gdyż uchodzi ona z południowo-zachodniego narożnika rynku i trudno by było wyobrazić sobie, iż funkcjonowała przez wieki bez nazwy znajdując się prawie w centrum miasteczka. Dlatego przypuszczam, że wymieniona w spisie liczba 41 placy przy ulicy po Kostrogiem to place przy dzisiejszej ul. Muchawieckiej. I tu należałoby umieścić pierwszy zabłudowski kościół, idąc za interpretacją J. Maroszka: „pod Kostrogiem” to „po Kościołem”.
Powstanie cmentarza św. Rocha należy łączyć z ze szpitalem parafialnym uposażonym przez ks. Klemensa Labickiego w roku 1688. Może ów szpital stanął na parceli położonej za miastem, a należącej do parafii katolickiej. Kiedy na początku XVIII w. wybuchła zaraza cholery, szpital napełnił się, umierających było tak wielu, że chowano ich bezpośrednio dookoła budynku. W tym czasie nasilił się kult św. Rocha –patrona chorych ( np. wzgórze i kościół św., Rocha w Białymstoku).5 Wtedy powstała drewniana kaplica, którą erygował pod koniec XVIII stulecia ks. Jakub Pilkiewicz pleban zabłudowski.6 Cmentarz choleryczny stał się cmentarzem parafialnym funkcjonującym równolegle z przykościelnym oraz św. Marii Magdaleny (wtedy św. Krzyża –przyp. autorki.)
„Opisanie kościoła” z lat 1787-1788 donosiło: „Mogił kościelnych oprócz cmentarza przy mieście dwoje. Idque pod Krzyżem a Septemtrione jedne, ab occasu przy kaplicy św. Rocha drugie. Żadne nie grodzone.”7
Fragment „oprócz cmentarza przy mieście dwoje” potwierdza dotychczasowe rozważania ujęte w tym artykule, iż cmentarz św. Rocha początkowo (a na pewno XVIII w.) był położony poza granicami miasta. Z powyższego cytatu wynika jeszcze jeden wniosek: nekropolia ta nie była wówczas otoczona żadnym ogrodzeniem. Z notatki w księdze pogrzebowej z 1778r. dowiadujemy się, że cmentarz i kaplica św. Rocha znajdowały się „ extra civitate”. Wielkość i obszar tego miejsca pochówku została określona dopiero w 1832 roku. Było ono długie na 72 łokcie i szerokie na 60.8 Z tablicy fundacyjnej znajdującej się na frontowej ścianie kaplicy dowiadujemy się, iż „smentarz murem opasał w 1850r. Kazimierz Ostaszewski. Major od huzarów wojsk Rosyjskich i Kawaler”. Można wnioskować, iż dotąd cmentarz był nieogrodzony bądź ogrodzenie składało się z „dylów drewnianych” tak jak w przypadku cmentarza Marii Magdaleny.
Ostatniego pochówku dokonano już na nieczynnej nekropoli w 1940r. na prośbę rodziny. Ufundowane, przez Ostaszewskiego ogrodzenie było murem z kamienia, nadawało cmentarzowi kształt regularnego czworoboku z czterema murowanymi cegłą neoklasycystycznymi wieżycami znajdującymi się w narożnikach. Wtedy też powstała brama wejściowa wykona z cegły, otynkowana i pomalowana na biało. W 1881r. ze względu na fakt, że cmentarz św. Rocha był za mały, cały pokryty pochówkami, a „w czasie pogrzebów zahacza się o świeże mogiły, co może grozić epidemią” wydano decyzję o powiększeniu cmentarza o 28 sążni. W latach 1894 i 1903 dokonano remontu ogrodzenia. 11.VIII.1905r. władze wydały decyzję o zamknięciu cmentarza św. Rocha.9
Warto dodać, że w opinii parafian cmentarz ten był miejscem spoczynku zasłużonych parafii, miastu i Ojczyźnie. Grzebano tu ciała zmarłych na sugestie lub prośbę rodziny. Znajdują się na tym cmentarzu groby proboszczów i księży parafii zabłudowskiej oraz okolicznego ziemiaństwa.
Mało znamy informacji o nieczynnym już cmentarzu. Wiadomo, że były przeprowadzone kolejne remonty w latach 1932 i 1991. Kwestię uporządkowania terenu wokół kaplicy św. Rocha podnosili kolejni wizytatorzy odwiedzający parafię w latach 70-tych i 80-tych XX w. zwracając uwagę, iż cmentarz jest „zupełnie zarośnięty”.10
Bardzo ciekawa a niestety tajemniczą postacią jest fundator kaplicy św. Rocha „Major od huzarów wojsk Rosyjskich i Kawaler” –Kazimierz Ostaszewski. Wiemy, iż urodził się w Zabłudowie w 1786r. a, jedyny portret zachowany do dziś pochodzi z 1820r. Z uzyskanych szczątkowych informacji wynika, że Kazimierz Ostaszewski wywodził się z tradycyjnej mieszczańskiej rodziny. Od wczesnych lat młodości był wychowywany w duchu wartości patriotycznych, co przejawiało się w jego zaangażowaniu i szybkim dojściu do stopnia pułkownika wojska carskiego. W związku z pełnieniem służby w wojsku carskim zmuszony został do opuszczenia na wiele lat stron rodzinnych i swoich bliskich. Nie są tez dokładnie znane okoliczności i data jego powrotu do rodzinnego miasta. Faktem jest, że nie zastał on już przy życiu swoich rodziców. Wychowanie w domu chrześcijańskim kazało pułkownikowi Ostaszewskiemu uczczenie pamięci zmarłych członków rodziny. Zdecydował się on odrestaurować kaplicę Św. Marii Magdaleny w 1848r. oraz cmentarz okalający tę kaplicę. Najprawdopodobniej tu właśnie pochowano rodziców K. Ostaszewskiego. Dlaczego jednak wyłożył niemałe zapewne pieniądze na budowę kaplicy św. Rocha i muru wokół niej? Tablica fundacyjna wspomina o „ofierze” pułkownika za darowanie „grzesznym” kary „na intencję pogrzebionych tu osób”. Czy to Ostaszewski tak zawinił czy może na cmentarzu spoczywali jacyś bardzo grzeszni jego krewni? Niestety nie zachowały się pomniki z takim nazwiskiem. Jeszcze jednym śladem fundatorskiej działalności majora wojsk huzarskich jest marmurowy pomnik jego opiekunki z lat dziecięcych panny Katarzyny Piotrowskiej wybudowany w 1853r. Pomnik to wyraz hołdu dla zmarłej, która przeżyła aż 113 lat. Jest to najstarszy nagrobek na tym cmentarzu.
Najbardziej namacalnym i znanym niemal każdemu mieszkańcowi Zabłudowa śladem działalności Ostaszewskiego jest symbol „wiecznego światła”, czyli lampy oliwnej przy ołtarzu głównym w kościele parafialnym. Prawdopodobnie K. Ostaszewski zmarł w Moskwie. Nie wiemy, kiedy. Nie wiemy też dokładnie dlaczego postanowił ufundować tyle kosztownych obiektów w swym rodzinnym mieście.


„Stan zachowania zabytkowego cmentarza św. Rocha”

Dziś cmentarz liczy około 0,36 ha powierzchni. Znajduje się około 600 m od kościoła parafialnego. Ma kształt regularnego czworoboku. Ogrodzony jest murem kamiennym. Najstarszy istniejący nagrobek pochodzi z 1853 r. Groby mają znaczenie historyczne oraz wartości zabytkowe11. Nagrobki wolnostojące pochodzą z drugiej połowy XIX w – 29 oraz I połowy XX w – 1. Dwie płyty nagrobne datują się również na drugą połowę XIX w – zaś jedna na początek XX w. Zanotowano też jedną mogiłę z połowy XX w.
Cmentarz wpisano do rejestru zabytków WKZ – 5340/1/96 12.XI.1996 r. nr rej. 822. Nie znajdują się tu zarejestrowane pomniki przyrody. Układ cmentarza i mogił jest nieczytelny. Brak śladów dawnego układu alejek. Stan zachowania nagrobków jest bardzo zły. Wszystkie noszą ślady uszkodzeń. Na niektórych brak napisów. Najczęstszym uszkodzeniem jest złamanie krzyża oraz braki w ogrodzeniach grobów. W jedynym zachowanym grobowcu widnieje wyrwa, która odsłania jego wnętrze. Widoczne są szczątki pochowanego tam człowieka. Można też zaobserwować materiał, z którego wykonano grobowiec. Jest to czerwona cegła. Na wierzchu prostokątnej konstrukcji znajduje się betonowa płyta.
Można wyróżnić pięć rodzajów materiałów, z których wykonano nagrobki. Jest to piaskowiec, czerwona cegła z wierzchu pokryta tynkiem, kamień, marmur (w jednym przypadku) oraz żeliwo. Właśnie żeliwnych pomników i krzyży jest najwięcej. Wiele z nich to tzw. robota kowalska, ale przeważają krzyże odlewane. Nasuwa to przypuszczenie, iż mogą pochodzić z huty hrabiego A. Brzostowskiego ze Sztabina. Huta ta specjalizowała się w kilkunastu typach nagrobków produkowanych seryjnie. Szczególnie często spotyka się dwa rodzaje nagrobków: żeliwny prosty krzyż na niewielkim żeliwnym cokole, zwieńczone postacią anioła oraz żeliwny krzyż na dość bogato zdobiony ornamentem roślinnym stojący na wysokim żeliwnym bądź kamiennym cokole. Ten ostatni rodzaj pomników występuje według przypuszczeń autorki na cmentarzu w Zabłudowie. „Sztabinami” – to popularna nazwa wyrobów pochodzących z zakładów metalowych Karola Brzostowskiego 12- mogą być również żeliwne ogrodzenia niektórych nagrobków. Powtarza się tu motyw gasnącej pochodni w narożnikach prostokątnego ogrodzenia.
Innym rodzajem nagrobka rzadko spotykanego na cmentarzach a występującego w Zabłudowie jest żeliwny pomnik w formie klasycystycznej steli, zwieńczonej niewielkim krzyżem. Tablice z inskrypcjami mają formę prostokątną, owalną bądź zwijającej się karty. Wszystkie te formy można zaobserwować na cmentarzu św. Rocha. Świadczyć to może o tym, iż „sztabiny” dotarły do Zabłudowa lub o tym, że ówczesne kanony mody pomnikarskiej obowiązywały i docierały do Sztabina, Studziennicznej Suwałk, Augustowa i poza granice Królestwa Polskiego czyli do Zabłudowa.13
Dokładnie niewiadomo jaki był zasięg „sztabin”. Wiemy, że hrabia Brzostowski wysyłał furmankami swe wyroby aż do Grodna i Kowna.14 Mogły też trafić do grodu nad Mieletyną.
Pomniki były tez sprowadzane z Warszawy (zachował się jeden), z Grodna oraz Białegostoku. Dwukrotnie powtarza się nazwisko wykonawcy: „Blawusch” na nagrobkach z piaskowca. Na jednym żeliwnym ogrodzeniu znajduje się tabliczka z napisem w języku rosyjskim „Gigenman Grodno”
Uwagę zwraca tajemniczy kamienny obelisk wysokości ok. dwóch metrów, który kształtem nawiązuje do pomnika z Placu Świętego Piotra w Rzymie. Nie posiada żadnych napisów, prawdopodobnie na szczycie był krzyż. Czyżby był to efekt pielgrzymowania mieszkańców Zabłudowa do Rzymu? Świadczyłoby to o ich zaangażowaniu religijnym, jak również o ich zamożności.
Innym ciekawym efektem podróży zabłudowian jest pomnik kamienny w kształcie pnia drzewa z uciętymi konarami. Tabliczka z inskrypcją wykonana jest z białego marmuru. Identyczne nagrobki można zaobserwować na wileńskim cmentarzu na Antokolu. Wszystkie pochodzą z ostatniego dwudziestolecia XIX w. Z kolei figura anioła w długiej szacie wykonana z piaskowca nawiązuje do pomników z cmentarza na Rossie w Wilnie. Może to się wiązać z przynależnością do archidiecezji wileńskiej, wierni kościoła katolickiego stamtąd czerpali wzorce życia religijnego, przejmowali też trendy obowjązujące w tym ośrodku. Przejawem wpływów wileńskich na naszych terenach jest krzyż z półksiężycem u dołu dłuższego ramienia. Taki sam półksiężyc zwrócony końcami ku górze zdobi obraz Matki Bożej Ostrobramskiej. Takie krzyże z półksiężycem stoją na zabłudowskim cmentarzu, ale też przy drogach w naszej parafii, np. przy wjeździe do wsi Kamionka.
Jak wspomniałam wcześniej na cmentarzu św. Rocha grzebano obywateli zasłużonych Ziemi Zabłudowskiej, okoliczną szlachtę, właścicieli majątków. Leży tu radca tajny, doktor medycyny, trzej proboszczowie. Znajdują się też groby i ziemian: rodziny Kołłątajów i Kijakowskich z Małynki, Niedźwiedzkich z majątku Rafałówka, Pittingerów z Michałowa – Niezbutki, Kulbackich z Hieronimowa, Chrzanowskich i Piotrowskich z Topolan, Komar-Gackich z Ostrówek, Włodkowskich z Julianki, Maliszewskich ze Skrybicz, Karpowiczów z Białegostoczku, Rogowskich z majątku Zabłudów. Zachowane nagrobki pochodzą z lat 1853 – 1905. Jeden z 1945 r. Najstarszy jest nagrobek Katarzyny Piotrowskiej, której pomnik ufundował K. Ostaszewski w 1853 r.15
Istnieje zagrożenie zatarcia śladów mogił, dalszej dewastacji nagrobków, w końcu zarośnięcia terenu cmentarza. Wnioski konserwatora z 1985 r. dotyczyły konieczności prac konserwatorskich przy nagrobkach oraz stworzenia niezbędnej dokumentacji w postaci kart ewidencyjnych XIX-wiecznych nagrobków, ewidencji całego cmentarza.
Czas działa niestety na niekorzyść interesującego nas zabytkowego cmentarza. Ostatnie miesiące przyniosły kolejne straty – wiatr strącił figurę anioła wyk. z piaskowca. Figura, już wcześniej pozbawiona głowy, pękła. Zapewne teraz nastąpi szybkie jej zniszczenie.
Wielką szkodą dla Ziemi Zabłudowskiej byłaby utrata tej prawdziwej perły wśród zabytków XIX-wiecznej architektury Zabłudowa. Nadzieją są też młodzi mieszkańcy miasta, którzy uczestniczą w ogólnopolskim programie „Chrońmy ślady przeszłości”, stworzonym w Centrum Edukacji Obywatelskiej w Warszawie. Członkowie Koła Historycznego przy Szkole Podstawowej w Zabłudowie objęli symboliczną opieką ten zabytkowy cmentarz.
Alicja Regucka



[1] Prawa i przywileje miasta i dóbr ziemskich Zabłudów XV-XVIII w. opr. J. Maroszek Białystok 1994r, s. 11-12
2 Tamże…, s. 8
3 M. Karczewski: Sprawozdanie z nadzoru archeologicznego podczas prac kanalizacyjnych w Zabłudowie. 2003r. s. 11
4 Tamże s. 3
5 WOSOZ w B, Karta ewidencyjna architektury nr. 0729 –kaplica św. Rocha por. J. Maroszek Białystok, 1978r.
6 A. Szot: Dzieje rzymskokatolickiej parafii P. w św. Apostołów św. Piotra i Pawła w Zabudowie, Białystok 2003r., Str. s 60
7 Archiwum parafialne Rzymsko-Katolickiej Zabłudów, opisanie kościoła po 25.XII.1787r.przed 3.VI.1788r.
8 A. Szot, Dzieje …. s. 54
9 Tamże s, 55
10 Tamże s, 62
11 Karta zabytku NR. 0335
12 Grzegorz Ryżewski, Sztabin, 2003 r, s. 160
13 S. Świerczewski, Sztabiny [w:] Spotkania z Zabytkami, 6/1989, s.53. Autor wymienia tu jeszcze cmentarz w Raczkach i Szczebrze.
14 Grzegorz Ryżewski, Sztabin, 2003 r., s. 162
15 B. J. Czarnecki, W. Czarnecki, J. Haroszek; Zabłudów. Studium Historyczno-Przestrzenne. Białystok 1994 r., Zeszyty Naukowe Politechniki Białostockiej Architektury nr. 3., s. 34

Bibliografia:
-Prawa i przywileje miasta i dóbr ziemskich Zabłudów XV-XVIII w. opr. J. Maroszek Białystok 1994r,
-M. Karczewski: Sprawozdanie z nadzoru archeologicznego podczas prac kanalizacyjnych w Zabłudowie. 2003r. s. 11
-WOSOZ w B, Karta ewidencyjna architektury nr. 0729 –kaplica św. Rocha por. J. Maroszek Białystok, 1978r.
-A. Szot: Dzieje rzymskokatolickiej parafii P. w. św. Apostołów św. Piotra i Pawła w Zabłudowie, Białystok 2003r.,
-Archiwum parafialne Rzymsko-Katolickiej Zabłudów, opisanie kościoła po 25.XII.1787r.przed 3.VI.1788r.
-Karta zabytku NR. 0335
-Grzegorz Ryżewski, Sztabin, 2003 r,
-S. Świerczewski, Sztabiny [w:] Spotkania z Zabytkami, 6/1989
-B. J. Czarnecki, W. Czarnecki, J. Haroszek; Zabłudów. Studium Historyczno-Przestrzenne. Białystok 1994 r., Zeszyty Naukowe Politechniki Białostockiej Architektury nr. 3.

Umieść poniższy link na swojej stronie aby wzmocnić promocję tej jednostki oraz jej pozycjonowanie w wyszukiwarkach internetowych:

X


Zarejestruj się lub zaloguj,
aby mieć pełny dostęp
do serwisu edukacyjnego.




www.szkolnictwo.pl

e-mail: zmiany@szkolnictwo.pl
- największy w Polsce katalog szkół
- ponad 1 mln użytkowników miesięcznie




Nauczycielu! Bezpłatne, interaktywne lekcje i testy oraz prezentacje w PowerPoint`cie --> www.szkolnictwo.pl (w zakładce "Nauka").

Zaloguj się aby mieć dostęp do platformy edukacyjnej




Zachodniopomorskie Pomorskie Warmińsko-Mazurskie Podlaskie Mazowieckie Lubelskie Kujawsko-Pomorskie Wielkopolskie Lubuskie Łódzkie Świętokrzyskie Podkarpackie Małopolskie Śląskie Opolskie Dolnośląskie