I. Wstęp
Coraz więcej uwagi ludzie poświęcają problemowi ochrony środowiska oraz przywróceniu równowagi biologicznej na naszej planecie. Mamy obowiązek pozostawiania następnym pokoleniom, Ziemi nadającej się do życia. Mamy też obowiązek nauczyć dzisiejszą młodzież i dzieci , życia w zgodzie z przyrodą. Nam dorosłym często trudno jest zmienić poglądy, styl życia czy sposób postępowania w stosunku do natury i przyrody. Dlatego wszelkie nadzieje należy pokładać w młodym pokoleniu a szczególnie w dzieciach, które posiadają intuicyjne wyczucie funkcjonowania i w zgodzie ze światem przyrody.
Obowiązkiem nas dorosłych a szczególnie nauczycieli i rodziców jest więc edukacja ekologiczna dzieci, by ich intuicyjne, pozytywne nastawienie do przyrody stawało się zachowaniem celowym, by ukształtował się w nich inny styl życia, nowy sposób współdziałania w harmonii ze środowiskiem przyrodniczym, społecznym i kulturowym. W wychowaniu ekologicznym nie wolno pominąć walorów estetycznych, etycznych i emocjonalnych. Wtedy dopiero dzieci będą czuły i wiedziały, że są częścią świata przyrody. Zrozumieją, że muszą tak działać by nie zakłócić równowagi funkcjonowania świata organizmów, gdyż każdy z nich jest bezwzględnie potrzebny. Stajemy u progu nowej epoki, która miejmy nadzieję , będzie stuleciem ekologii. Nowa epoka potrzebuje ludzi inaczej myślących, kierujących się innym systemem wartości, postrzegającym odmiennie swoje miejsce w sieci życia na naszej planecie. Potrzebujemy dzisiaj realizacji wychowania ekologicznego w przedszkolach i szkołach. Współczesny system wychowawczy wymaga nie ulepszeń lecz gruntownej przebudowy. Tylko alternatywny system wychowawczy, oparty na innych ekologicznych wartościach może stać się kluczem do przetrwania i dalszego rozwoju życia na naszej planecie.
Zanim spróbujemy wychować i nauczyć żyć młodego człowieka w zgodzie z Naturą, zgodnie z wymogami właściwie pojętej ekologii, musimy spróbować zgłębić sens znaczenia słowa ekologia, wprowadzić pewne wnioski natury filozoficznej z obrazu świata żywego, który przybliża nam ekologia.
Poszukując pojęciowych i filozoficznych aspektów ekologii, należy wyjść do definicji ekologii jako dziedziny biologii, badającej wzajemne zależności między organizmami żywymi, a także pomiędzy nimi a otaczającym środowiskiem. Efektem badań ekologii prowadzonych od wielu lat jest obraz świata niezwykle skomplikowany, w którym wszystkie jego elementy (rośliny, zwierzęta, woda, powietrze, gleba) są powiązanie na najprzeróżniejsze sposoby. Odkrywamy system tak złożony, że nie jesteśmy go w stanie w pełni zrozumieć, odgadnąć. Wszystkie zależności, jakie istnieją w przyrodzie, można porównać do misternej sieci pajęczej. Jednym z milionów drobnych elementów tej sieci jest człowiek. Jest współzależny od pozostałych elementów, tak jak każdy inny. Ekologia doprowadza nas do nowego pojmowania świata, jako systemu holistycznego, całościowego, w jego skomplikowanej współzależności. Ekologia daje nam nową wizję świata, w którym wszystkie jego twory są ważne. Gdy chcemy chronić nasz świat, musimy chronić życie we wszelkiej postaci. Jeżeli pragniemy wychowywać dzieci zgodnie z zasadą szeroko pojętej ekologii, nasz proces dydaktyczny musi zawierać w sobie właśnie taką perspektywę świata.
Aldoux Huxley zapytany o nauczanie ekologiczne dzieci powiedział "Sprawcie aby od samego początku było jasne, że całe życie jest zależnością. Pokażcie im, że zależności są w lasach, na polach, w stawach, strumieniach, w wiosce i w kraju wokół nich". Prawo, którego omówieniu powinniśmy poświecić w wychowaniu ekologicznym najwięcej miejsca, można sformułować następująco: Każda rzecz jest powiązana z wszystkimi innymi rzeczami.
II.
1. Co to jest ekologia?
Ekologia to termin zaproponowany przez niemieckiego biologa Ernsta Heackela już w 1869 roku, wywodzący się z greckich dwóch słów: " oikos"- dom, środowisko i " logos"- słowo, nauka, a dosłownie znaczący " nauka o siedliskach organizmów". Niemal przez sto lat był znany tylko w kręgach specjalistów. Ale od 1969 roku staje się coraz bardziej powszechny w życiu publicznym w większości społeczeństw. A to za przyczyną ogłoszonego raportu Sekretarza Generalnego ONZ, U. Thanta, na temat- Człowiek i jego środowisko przyrodnicze pod wpływem niekontrolowanego rozwoju ludzkości i groźby totalnej katastrofy ekologicznej, nieuniknionej, jeśli ludzkość nie zmieni swego stosunku do przyrody. Raportu, który wstrząsnął opinią publiczną. Wielu ludzi poczuło prawdziwy niepokój i dlatego ekologia zyskała ogromną popularność poszerzając coraz bardziej swój przedmiot i zakres badań oraz działalności praktycznej.
I tak oto ekologia do niedawna nauka teoretyczna, staje się nauką stosowaną, coraz silniej zespoloną z życiem, ukazującą człowiekowi drogi postępowania pozwalające mu żyć w harmonii ze środowiskiem.
Nie wnikając w ewolucje i zakres współczesnej ekologii warto zwrócić uwagę na to, że " Ekologia i ochrona środowiska to (...) nie tylko wielki przemysł, kopalnie i huty. To także twoje i moje codzienne gesty, to Twoja i moja kuchnia, łazienka, garaż, ogród.
To wybór przez ciebie i przeze mnie wolnego czasu i taka ochrona środowiska zaczyna się najbliżej: w tym pokoju, mieszkaniu, domu - jak słusznie w 1991 roku pisze Eryk Mistewicz.
Mówiąc o ekologii często posługujemy się pojęciem " środowisko człowieka". Dlatego zwracamy uwagę, że jego elementami jest środowisko przyrodnicze i środowisko społeczne. Przez środowisko przyrodnicze rozumiemy ogół elementów biotycznych ( rośliny, zwierzęta i ludzie) i elementów abiotycznych ( powietrze, gleba, woda , klimat). Natomiast przez środowisko społeczne- przekształcone przez człowieka elementy środowiska przyrodniczego ( np. budowla) i ich nowe konfiguracje celowo ukształtowane ( np. przemysłowe produkty spożywcze) a także będące skutkiem ubocznym działalności człowieka ( np. hałas, dym). Warto jeszcze zwrócić uwagę na podstawowe prawa ekologiczne. Oto ich brzmienie.
• każda rzecz jest powiązana z wszystkimi innymi rzeczami, a więc organizmów ze środowiskiem abiotycznym, jednych organizmów z innymi organizmami itp.;
• każda rzecz musi się gdzieś umiejscowić w określonej przestrzeni, tj. wszystko co powstaje w wyniku działalności organizmu dostaje się do środowiska go otaczającego lub zostaje bezpośrednio albo pośrednio wykorzystane przez inny organizm; słowem w środowisku istnieje obieg materii i energii;
• człowiekowi łatwiej jest zburzyć funkcjonowanie jakiegoś systemu lub zniszczyć go niż udoskonalić; prawda ta jednak nie może upoważniać do tego, aby człowiek racjonalnie nie poznawała wykorzystywał, kształtował, odtwarzał i pomnażał środowisko przyrodnicze;
• w przyrodzie jako systemie, nie ma nic za darmo, każdy przychód może być osiągnięty jakimś kosztem, bo każdy system jest określoną całością
Dlatego dokonując przeglądu motywów ochrony środowiska warto zwrócić uwagę na to, że w ostatnich latach nastąpiło odrodzenie powrotu człowieka do natury i troski o nią. Jest to spowodowane kilkoma przyczynami, a przede wszystkim:
• ogólnoświatowym gwałtownym pogorszeniem się czynności, a nawet skażenie środowiska życia i działalności człowieka: wody, powietrza, gleby, biosfery, środków spożywczych itp.;
• znacznym wzrostem zaludnienia Ziemi, a tym samym zmniejszenia całej wolnej przestrzeni na jednostkę ludzką;
• technizację i depersonalizacje życia społecznego oraz atomizację społeczeństw i grup ludzkich;
• nadmiernie rozbudowującym się konsumpcyjnym stylem życia człowieka;
• wzrostem zapotrzebowania człowieka, wynikającego z trzech pierwszych wymienionych wyżej przyczyn, na reakcję, turystykę i wypoczynek.
Cele edukacji ekologicznej w przedszkolu
W zakresie edukacji ekologicznej wchodzą wszelkiego rodzaju działania mające na celu między innymi;
• uświadomienie, że życie bez kontaktu z przyrodą jest niemożliwe. Wszystko co jest potrzebne człowiekowi do życia, czerpie on ze środowiska;
• wyposażenie w wiedzę dotyczącą budowy i czynności życiowych organizmów żywych oraz ich związków ze środowiskiem;
• pogłębianie wiadomości na temat roślin i zwierząt żyjących na Ziemi;
• uświadomienie, że każda istota żywa ma prawo do godnego życia;
• kształtowanie podstawowych zasad ochrony przyrody;
• kształtowanie umiejętności racjonalnego korzystania z odnawialnych i nieodnawialnych zasobów przyrody;
• wprowadzenie czystych technologii i racjonalnego wykorzystania zasobów przyrody oraz utylizacji odpadów;
• kształtowanie własnego "ja" w harmonii ze środowiskiem;
• rozwijanie aktywnych form wypoczynku na łonie natury;
• kształtowanie poczucia odpowiedzialności za stan środowiska przyrodniczego.
Od najwcześniejszych lat życia człowieka, trzeba ukształtować jego sposób myślenia i zachowania.
Dziecko wychowane w potrzebie kontaktu z przyrodą, nauczone proekologicznego myślenia, w okresie dojrzałym jest w stanie naprawić lub zneutralizować negatywne skutki gospodarki jego poprzedników na Ziemi. Proces kształtowania umiejętności, wiedzy i świadomości człowieka rozpoczyna się z chwilą jego przyjścia na świat. Wiek przedszkolny charakteryzujący się dużym skokiem intelektualnym w rozwoju dziecka, jest najlepszym okresem do wyprowadzenia elementów edukacji ekologicznej, która powinna być kontynuowana w późniejszej nauce.
Działania wychowawczo- dydaktyczne w tym zakresie odbywają się w określonych warunkach, w tym przypadku jest to placówka przedszkolna i środowisko, w którym jest usytuowana.
2. Wartości ekologiczne.
Fundamentalną wartością myślenia ekologicznego jest poszanowanie dla życia, część dla życia takiego, dla wszelkiego życia. Każda forma życia jest niepowtarzalna, potrzebna dla zachowania całości; niszczenie życia w jakiejkolwiek postaci jest złem, gdyż narusza całość, którą tworzą wszystkie istoty, w tym i ludzie. W pięknych słowach wyraził powyższe Albert Schweiter: "Zasadniczą rzeczą dla wszystkich etyk jest poszanowanie życia: właściwymi jest chronić i sprzyjać życiu, niszczyć i poniżać życie jest złym".
Musimy nauczyć nasze dzieci myśleć o wszystkim dookoła z czcią. Wpajajmy im, iż nawet bezmyślne zerwanie kwiatka jest czymś złym, co nas bardzo zasmuca. Ukazujmy im piękno przyrody tkwiące w wielkiej różnorodności barw, kształtów, przystosowań, sposobów poruszania. Uczmy je, że w przyrodzie nie ma zwierząt i roślin brzydkich i ładnych, pożytecznych i szkodliwych. To my jesteśmy skłonni do oceniania, a jedynym kryterium wartościującym jest przydatność danego gatunku dla nas, nasze subiektywne odczucia. Warto przytoczyć jeszcze jedno zdanie Alberta Schweitzera: " Któż z nas może wiedzieć, jakie znaczenie ma inna istota żyjąca sama w sobie i we wszechświecie".
Kolejną wartością ekologiczną jest odpowiedzialność. Nasza odpowiedzialność powinna obejmować nas samych, naszych najbliższych, innych ludzi, zwierzęta, rośliny, środowisko. Można sięgnąć jeszcze dalej i pomyśleć o przyszłych pokoleniach. Powinniśmy przyjąć taki styl życia, gospodarowania, aby pozostawić planetę w nie gorszym stanie, niż ją otrzymaliśmy. Im szerszy krąg będziemy umieli zatoczyć, tym nasze człowieczeństwo będzie pełniejsze. Jest to zdanie na całe życie, a najwłaściwszy moment do jego podjęcia to pierwsze lata życia, kiedy zaczynają się kształtować nasze nawyki. Gdy dziecko posadzi drzewo, czy rodzice spełniają jego marzenie i kupią mu psa, powinno zdawać sobie sprawę z odpowiedzialności, jaka na nie spada i decydować się na to, kiedy jest przekonane , iż jej podoła. Myśleć ekologicznie to znaczy być skłonnym do współczucia, do odczuwania tak jak inni. Stawiajmy dzieci jak najczęściej po drugiej stronie, w roli drzew, kwiatów czy zwierząt. Niech uczą się myśleć tak jak one, wyrażać ich myśli, pragnienie obawy. Zwierzęta i rośliny są wobec nas bezbronne, tak jak niemowlęta.
Nie można pominąć jeszcze jednej wartości, jaką jest umiar ( powściągliwość). Żyjemy na planecie, która ma ograniczone zasoby i niemożliwe jest spełnienie wszystkich zachcianek. Jeżeli ja biorę od Przyrody więcej niż naprawdę potrzebuję, to ucierpi na tym ktoś inny. Powinniśmy zachować umiar i czerpać z naszej planety tylko tyle, ile jest nam niezbędne do zaspokojenia potrzeb życiowych. Każdy krok w naszym życiu powinien być przemyślany i oceniony pod tym względem. Umiar rodzi się z przekonania, że najbardziej wartościowych rzeczy nie osiąga się za pieniądze. To. czego naprawdę potrzebujemy, to przyjaźń, miłość, wolność, poczucie bycia potrzebnym i docenianym.
Zmienić świat - zmienić siebie
W jaki sposób powyższe wartości, całościowy obraz świata przekazywać dzieciom? Jest już sporo materiałów zawierających różne zabawy, konkursy, pogadanki, wiersze, piosenki itp., które prezentują ekologiczny sposób myślenia, odczuwania i świetnie się sprawdzają w pracy z dziećmi. Wszystko to jednak będzie nieskuteczne, dopóki my sami się nie zmienimy. Głównie wartości ekoetyki muszą się wyrażać w działaniu, to najpierw my sami musimy zbudować swoje życie.
Jaka powinna być nasz reakcja na straszliwy stan środowiska, na ogarniające nas poczucie bezsilności, gdy widzimy degradację świata żywego? Odpowiedz jest jedna: Ty się zmień! Jeśli zmienisz swoje życie, oprzesz je na takich wartościach jak: poszanowanie dla życia, odpowiedzialność, współczucie i umiar, to Twój przykład będzie oddziaływał na ludzi i wielu z nich zacznie się zmieniać. Gdy my sami potrafimy żyć w zgodzie z Naturą z wymogami właściwie pojętej ekologii, jest duża szansa, że dzieci, które wychowujemy, staną się podobne.
Jak wychowywać ekologicznie?
Profesor J. Aleksandrowicz i humanista pisał: " Dobro to znaczy właściwy stosunek do świata i ludzi. Właściwy to znaczy taki, który jest korzystny nie tylko dla człowieka, ale i dla innych istot".
Zapominamy w naszych szkołach, że sztuka, muzyka i inne duchowe doświadczenia są również ważnymi metodami poznania świata, jak czytanie i pisanie. Mając na względzie wartości ekologiczne, warto podkreślić fakt że mogą one być łatwo włączone do myślenia dzieci, właśnie przy wykorzystaniu różnych wyżej wymienionych form. Przedszkole wydaje się być pierwszą i ostatnią instytucją państwową, która stara się rozwijać zdolności tkwiące w prawej i lewej półkuli, a więc kształtować młodego człowieka w pełni i w sposób zrównoważony. Bardzo wiele pozostało do zrobienia, aby przedszkolne wychowanie odbywało się zgodnie z regułami właściwie pojętej ekologii.
3. Proekologiczna postawa personelu pedagogicznego.
Nauczyciel realizujący program ekologiczny to człowiek o wysokiej kulturze osobistej, pozytywnie nastawiony do środowiska, aktywnie uczestniczący w pracach na rzecz jej ochrony, własną postawą potwierdzający słuszność swojego działania.
Nauczyciel- wychowawca to mistrz- przyjaciel dziecka, który mniej naucza, a więcej dzieli się swoimi odczuciami jest uważny , skierowany na wychowanków, skupia ich uwagę, patrzy, doświadcza z nimi, a dopiero na końcu mówi.
Do zadań nauczyciela powinno więc należeć:
• podnoszenie wiedzy ekologicznej za pomocą literatury, prasy i programów telewizyjnych;
• uczestniczenie ( w miarę możliwości ) w spotkaniach i kursach doskonalących wiedzę i kulturę ekologiczną ( n[. klub Eko-oko)
• doskonalenie warsztatu pracy przez uczestniczenie w kursach nowości pedagogicznych( np. drama, pedagogika zabawy, muzykoterapia).
• nawiązanie współpracy z nauczycielami innych placówek przedszkolnych w celu wymiany doświadczeń;
• włączenie rodziców rytm życia klasy, przez zapraszanie ich do wspólnych zajęć, zabaw z dziećmi;
• projektowanie sytuacji edukacyjnych rozbudzających wewnętrzną motywację dziecka do twórczej aktywności zaspakajających jego potrzeby, uczących odpowiedzialności za podjęte decyzje;
• włączenie pracowników technicznych przedszkola do realizacji programu ekologicznego przez zainteresowanie ich tym zagadnieniem.
4. Proekologiczna współpraca z rodzicami
Założeniem ekologicznego programu współpracy z rodzicami jest podnoszenie kultury ekologicznej środowiska, integracja personelu, dzieci i rodziców w celu zadbania o środowisko, w którym żyją przez:
• zdobywanie i przekazywanie rodzicom informacji o stanie środowiska. w którym znajduje się placówka;
• zapoznanie rodziców z programem ekologicznym i celowością jego realizacji w przedszkolach, zachęcanie ich do współpracy;
• organizowanie tzw. "Dni Otwartych Przedszkola" w celu zapoznania rodziców z warunkami i metodami pracy nauczycieli;
• uczestniczenie rodziców w zajęciach, zabawach organizowanych w grupach;
• aktywna pomoc rodziców w rozwiązywaniu problemów grupy i przedszkola;
• założenie kącika literackich nowości ekologicznych, dostępnych zarówno dla personelu, jak i rodziców;
• otwarcie dla rodziców zbiorów biblioteki przedszkolnej.
5. Edukacja ekologiczna
Edukacja ekologiczna to świadomie zamierzona, celowa, planowa, systematyczna i stopniowa działalność nauczyciela ( rodziców , opiekunów) wobec dzieci, przy ich pozytywnej motywacji i wielostopniowej działalności. Chodź tutaj o ukształtowanie w dziecku postawy ekologicznej, która charakteryzuje się szeroką zdolnością percepcji wobec zjawisk przyrodniczych i społecznych.
E. i J. Frątczakowie określili swoiste zasady edukacji ekologicznej dzieci przedszkolnych, do których zaliczyli:
• zasada bezpiecznego kontaktu dziecka z obiektami i zjawiskami przyrodniczymi i społecznymi;
• zasada fazowości edukacji ekologicznej;
• zasada bioregionalizmu
• zasada przeżywania piękna różnorodności przyrody
• zasada odwróconej funkcji edukacji
• zasada ekologicznego egocentryzmu utylitarnego
• zasada ekonomizacji egocentryzmu utylitarnego
• zasada kooperacji pozytywnej między ludźmi
Autorzy wymieniają podstawowe formy i metody edukacji ekologicznej.
Formy obejmują:
• działalność nauczyciela z dziećmi w przedszkolu; zajęcia organizowane, dowolne, spacery, wycieczki, prace praktyczne
• działalność rodziców z dziećmi lub samodzielną działalność dzieci a zwłaszcza spacery, wycieczki, prace praktyczno-hodowlane, uprawowe, zbieractwo i inne.
Do metod zaliczają i szczegółowo charakteryzują metodę obserwacji i doświadczeń ( cechy, fazy obserwacji, podział doświadczenia ze względu na stopień trudności oraz czynności nauczyciela i dzieci).
Edukacja przyrodniczo-leśna w wychowaniu przedszkolnym
Edukację przyrodniczo-leśną należy rozpocząć, podobnie jak edukację w każdym innym zakresie, we wczesnym okresie życia człowieka.
Wyróżniamy trzy wzajemnie powiązane ze sobą płaszczyzny, poziomy działań: kognitywny, emocjonalno-motywacyjny oraz behawioralny.
Działania pedagogiczne na poziomie kognitywnym zmierzają do:
• wzbogacenia wiadomości dzieci o ekosystemie leśnym- o obiektach, zjawiskach i procesach w nim zachodzących, różnych funkcjach lasu, pracy leśników, czynnikach destrukcyjnie oddziałujących na las , sposobach ochrony lasu
• kształtowania u dzieci przekonania o konieczności ochrony ekosystemów leśnych. Szukając uzasadnienia tej konieczności, możemy powołać się na dobro człowieka, a więc na korzyści, jaki może on osiągnąć, gdy dba o środowisko naturalne. Możemy też i powinniśmy powołać się na dobro samej przyrody i ukazać, że troszcząc się o nią, przyczyniamy się do jej pełnego, harmonijnego rozwoju.
Działania pedagogiczne na poziomie emocjonalno- motywacyjnym zmierzają do ukształtowania tzw. uczyć wyższych: estetycznych, społ.-moralnych i poznawczych, których obiektem jest świat przyrody. Zaliczymy do nich m.in. uczucie zachwytu nad pięknem przyrody, uczucie radości wywołane obcowaniem z nią i poznawaniem jej, uczucie sympatii i miłości. Uczucia, jakie powstają u dzieci w trakcie pobytu na łonie przyrody i poznawania jej, stanowią niezmiernie ważny czynnik motywujący dzieci do głębszego jej poznania. Głębsze poznanie prowadzi do lepszego jej zrozumienia oraz silniejszego przekonania o konieczności chronienia jej.
Na trzecim - behawioralnym poziomie edukacji przyrodniczo-leśnej dążymy do pobudzenia u dzieci względnie trwałej tendencji do podejmowania działań przyjaznych przyrodzie.
III.
Dla rozwoju psychicznego dziecka przyroda jest nieocenionym wychowawcą i nauczycielem. To właśnie nieocenione zjawiska przyrodnicze wywołują u dzieci pasję poznawczą i badawczą. To kontakt z przyrodą pobudza jego zainteresowania światem ożywionym i nieożywionym, ćwiczy spostrzegawczość, uwagę, wyrabia zmysł obserwacyjny, rozwija sprawność myślenia i mowy.
Ale nie tylko w dziedzinie poznawczej widać drogocenny wpływ przyrody na dzieci. Obcując z przyrodą dzieci rozwijają w sobie poczucie piękna, wrażliwość artystyczną, dzięki której doznaje wielu radosnych, a zarazem subtelnych wrażeń i przeżyć.
Aby jednak uzyskać pozytywne rezultaty z kontaktów dzieci z przyrodą, muszą nad tym czuwać dorośli i umiejętnie nimi kierować. To od dorosłych w dużej mierze zależy, czy dzieci będą wzrastać w poczuciu szacunku i podziwu dla piękna przyrody, czy też staną się wandalami niszczącymi ją.
Dlatego przez kontakt z otoczeniem przyrodniczym można wszechstronnie wychowywać dzieci w przedszkolu. Wychowywać to znaczy w różnej mierze rozwijać umysłowo i emocjonalnie, uwrażliwiać i budzić potrzeby estetyczne i społeczne, wyrabiać fizyczną sprawność i kształcić umiejętności. I tylko w atmosferze żywej wrażliwości na zjawiska przyrody, osobistego udziału w pracach, zadaniach, obserwacjach przyrodniczych i uczuciowego związania z tymi sprawami może wszystko to osiągnąć. Doświadczenia w kontaktach z przyrodą wywołują u dzieci aktywność twórczą, werbalną, plastyczno- konstrukcyjną i muzyczną. W załączeniu przedstawiam zdjęcia z działań dzieci i ich wytworów z materiałów przyrodniczych.
Literatura:
„Edukacja przyrodniczo-leśna w wychowaniu przedszkolnym” –
N. Kowalik-Olubińska – Edukacja Ekologiczna
„Na ratunek Ziemi” – L. Schwartz, wyd. Astrum, Wrocław 1993
Ekologia w przedszkolu – G. Kutyłowska
„Ekologia i ochrona środowiska dla dzieci w wieku przedszkolnym” – J. Frątczak, Stowarzyszenie zdrowy człowiek w Warszawie, 1993
„Wychowanie ekologiczne w przedszkolu” – P. Skubała – „Wychowanie w przedszkolu 1996
„Kształtowanie świadomości ekologicznej w przedszkolu – Wychowanie w przedszkolu 4/93
Opracowała:
Bożena Dzierkacz
|
