Każdy człowiek czuje potrzebę tworzenia . Jest mu to potrzebne, by mógł wyrazić swoje emocje. Sztuka jest więc zapisem ludzkich uczuć, zarówno tych najbardziej radosnych jak i tych, które kryją w sobie głęboką rozpacz.
Obserwując rozwój człowieka zauważamy pewne etapy rozwoju twórczości plastycznej ( wg S. Szumana)
- okres bazgrot – wiek 1,6 do 3,0
- okres schematyczny
- głowonogi 3,0- 4,0
- głowotułowia 4,0- 5,0
- schematy uproszczone 5,0 –7,0
- schematy wzbogacone 7,0 – 12,0
- okres typu poschematycznego 12,0-15,0
Wszystkie te etapy mają ogromne znaczenie w prawidłowym rozwoju człowieka. Plastyka obok zabawy jest jedną z najważniejszych form ekspresji dziecka, ponieważ pozwala na spontaniczne wyrażanie z jednej strony osobistych przeżyć i doznań, a z drugiej strony jest odbiciem pojmowania przez dziecko rzeczywistego świata, a także sposobem przekazywania informacji.
Szczególnego znaczenia nabiera sztuka w odniesieniu do tych osób , które z różnych powodów nie potrafią werbalnie przekazywać swych uczuć i przeżyć. W tym momencie staje się sposobem terapii ułatwiając dziecku wyrażanie tego czego nie potrafi wyrazić słowem. Dotyczy to zwłaszcza dzieci upośledzonych.
Od kilku lat pracuję z tą samą grupa dzieci upośledzonych w stopniu umiarkowanym. Pozwala mi to na wysunięcie pewnych wniosków związanych z rozwojem twórczości plastycznej u tej grupy uczniów.
Analizując etapy rozwoju twórczości plastycznej można zauważyć , że zatrzymały się one na etapie schematów uproszczonych , rzadko wzbogaconych. Większość z nich nie ma możliwości osiągnąć dalszych etapów rozwoju.
Ze względu na swoje upośledzenie ich działalność twórcza jest bardzo ograniczona. Rzadko zauważa się u nich spontaniczność w działaniu, ich kreatywność jest znikoma, często podczas pracy pozostają bierne oczekując wskazówek, podpowiedzi i pomocy. W ich pracach pojawiają się ciągle te same schematy, używają wciąż tych samych kolorów, powtarzają określone kształty, nie potrafią właściwie zagospodarować przestrzeni na kartce.
Ogromną przeszkodą w procesie tworzenia stanowi zaburzona wyobraźnia dzieci upośledzonych. Nie potrafią one prawidłowo wyobrazić sobie stosunków przestrzennych, obserwując przedmioty spostrzegają tylko pewne elementy i w ten sposób je zapamiętują.
Zajęcia plastyczne w pracy z dzieckiem upośledzonym są bardzo ważnym elementem ich terapii i wspomagania rozwoju. Dlatego powinny być dobrze zaplanowane i systematycznie prowadzone. Są to zajęcia, które sprawiają dzieciom zawsze bardzo dużo radości.
Prawidłowo rozwijające się dziecko w wieku poniemowlęcym, przedszkolnym i szkolnym samorzutnie bazgrzą, rysują, malują pędzlem i palcami , formują w materiałach miękkich ( plastelina, glina, mokry piasek), tworzą na płaszczyźnie i w przestrzeni różne formy dekoracyjne z różnych materiałów odpadowych.
Planując zajęcia plastyczne z dzieckiem upośledzonym należy mieć na uwadze te właśnie etapy rozwoju twórczości plastycznej.
Dzieci upośledzone uwielbiają zajęcia plastyczne, są one dla nich wspaniałą zabawą, sposobem na odreagowanie nadmiernych napięć emocjonalnych., niejednokrotnie poprawiają dziecku nastrój. Aby jednak mogło ono czerpać radość z zajęć plastycznych , należy pamiętać o pewnych "technicznych" aspektach działalności plastycznej, powinniśmy zadbać przede wszystkim o to, aby:
- zlikwidować u dziecka nadmierne napięcie mięśniowe dłoni i palców,
- dostosować techniki plastyczne oraz narzędzia do możliwości dziecka
- nauczyć dzieci przyjmowania wygodnej pozycji podczas pracy
- stosować ćwiczenia sprzyjające wydłużaniu czasu koncentracji
- stworzyć dzieciom warunki do pracy w których będą czuły się bezpieczne i zrelaksowane
- uczyć dzieci umiejętności utrzymywania ładu i porządku w miejscu pracy
- służyć zawsze dziecku pomocą i wsparciem, ale nie ingerować nadmiernie w proces tworzenia pozostawiając dziecku swobodę działania
Poniżej przedstawiam niektóre techniki plastyczne i ćwiczenia, które moim zdaniem wyzwalają aktywność twórczą dziecka, stanowią dla nich wspaniałą zabawę i dostarczają radości w procesie tworzenia.
1. Bazgroty. Pozwalamy dziecku bazgrać kredką na kartce linie, ósemki, koła w dowolnych kierunkach . Następnie polecamy dziecku zmrużyć oczy i spróbować znaleźć wśród tych linii jakiś określony kształt ( możemy dostrzec kształt ryby, głowy, pieska itp.). Obrysowujemy ten odnaleziony obrazek innym kolorem kredki a następnie zamalowujemy. Ćwiczenie to dostarcza dziecku wspaniałych wrażeń i zawsze wzbudza wiele emocji. Jest wspaniałym ćwiczeniem na pobudzanie wyobraźni.
2.Malowanie dużym pędzlem Na ścianie wieszamy arkusz szarego papieru. Dzieci dużym pędzlem używając różnych kolorów farb malują na arkuszu dowolne kształty i linie. Podobne ćwiczenie można wykonać palcami i całą dłonią.
3.Odbijanie dłoni. Na dużej kartce odbijamy zamoczoną w farbie dłoń próbując nadać rysunkowi jakiś temat np. ogon ptaka, słońce itp.
4. Zaczarowana dłoń.
- Dziecko odrysowuje na kartce swoja dłoń, a następnie ja ozdabia kredkami
- Odrysowana dłoń ( kilka) wycinamy a następnie przyklejamy na kartce tworząc różne kompozycje .
5.Odbijanie liści. Zebrane jesienne liście układamy na stole żyłkami do góry, przykrywamy kartką , następnie malujemy kartkę kredkami starając się każdy liść dokładnie odbić innym kolorem.
6. Obrazki "za mgłą" Na kartce rysujemy miękkim ołówkiem dowolny obrazek, następnie palcem, miękką szmatką lub chusteczką higieniczną pocieramy cały obrazek. Efektem tych działań jest " mglisty rysunek".
7. Kreatywne malowanie Do malowania potrzebne będą rożne przybory: grzebień, pędzel do golenia, szczotka o zębów, korki, kawałki tkanin o różnej fakturze, zmięte gazety, kawałki gąbki itp. Każdy z tych przyborów zanurzony w pojemniku z farbą daje w efekcie bardzo ciekawe wzory na papierze.
8. Jesienne drzewo Na kartce papieru rysujemy lub wyklejamy brązowym papierem pień drzewa. Kawałkami gąbki zanurzonymi w kolorowych farbach stemplujemy koronę drzewa ( jesienne liście). Bardzo ciekawy efekt możemy uzyska stemplując liście palcami lub korkiem.
9. Kolorowa łąka. Na kartce papieru u dołu nakładamy kilka kropli tuszu kolorze zielonym, żółtym, czerwonym. Polecamy dziecku dmuchać poprzez słomkę każdą kroplę ku górze kartki. Do powstałych w ten sposób źdźbeł trawy kredkami lub flamastrami dorysowujemy kwiatki, motylki itp.
10. Portrety Dzieciom upośledzonym wiele trudności stwarza zawsze narysowanie ludzkiej postaci. W postaciach rysowanych przez dzieci brakuje zawsze wielu elementów. Dlatego należy im w tym pomóc, by miały satysfakcję, że mogą wykonać portret człowieka. Z kolorowych gazet wycinamy postać człowieka , ale wybieramy takie zdjęcia, które nie przedstawiają całej postaci ludzkiej. Zdjęcie naklejamy na kartce. Razem z dzieckiem ustalamy jakich części ciała brakuje tej postaci, a następnie je dorysowujemy.
11. Dokańczanie rysunków. Z gazet lub widokówek wycinamy ciekawy widok. Naklejamy go na kartce, następnie dorysowujemy kredkami "przedłużenia" tego widoku, np. jeśli jest to las – dorysowujemy drzewa, jeśli jezioro – dorysowujemy dalszą część tego jeziora itp.
12. Fotomontaż Z kolorowych gazet wycinamy rożne fotografie : ludzi, zwierząt, roślin. próbujemy z tych wycinanek ułożyć ciekawą kompozycję , a następnie przyklejamy ją na kartce. brakujące elementy lub "wykończenie" pracy wykonujemy kredkami.
13. Prace z tworzywami plastycznymi. Tworzywa przekształcalne takie jak plastelina, modelina, glina, masa solna dostarczają dzieciom zawsze wielu pozytywnych wrażeń. Z plasteliny można lepić dowolne kształty, wyklejać nią kontury obrazków, malować na kartce rozcierając ją. Ulubionym materiałem plastycznym moich podopiecznych jest masa solna. Jest to materiał tani , bardzo podatny na formowanie. Dzieci lepią z niego różne przedmioty, kształty. Wiele radości sprawia im już samo ugniatanie masy, wałkowanie, odciskanie różnych kształtów. Praca w masie solnej jest także doskonałym ćwiczeniem usprawniającym palce i dłoń dziecka.
14. Kompozycje "różne" Jeśli dobrze rozejrzymy się wokół siebie znajdziemy całą masę różnych materiałów , które będziemy mogli wykorzystać na zajęciach plastycznych. Zachęcam do tworzenia w pracowni " skrzyni skarbów", do której za naszym przykładem dzieci będą przynosić to, co inni uznali już za śmieci. Będą to stare gazety, rolki po papierze toaletowym, kawałki materiałów, resztki wełny, siateczki od warzyw, patyczki, gałązki, cała gama różnych materiałów przyrodniczych. Taka "skrzynia" jest doskonalą bazą do pracy na zajęciach. Zawsze znajdzie się w niej coś co jest nam potrzebne do wykonania pracy plastycznej. Z takich materiałów można wyczarować piękne kolaże dowolne lub na zadany temat.
Przedstawione powyżej ćwiczenia to tylko przykłady , które można modyfikować dowolnie dostosowując ich stopień trudności do możliwości danej grupy uczniów.
Wykonane przez dzieci prace plastyczne nie będą na pewno żadnym dziełem sztuki, ale na pewno " zabawa w artystę" będzie wspaniałym ćwiczeniem terapeutycznym. Pamiętajmy o tym, aby każde "dzieło "wykonane przez naszych podopiecznych było przez nas dostrzeżone i podziwiane.
Obserwowanie zachowania dziecka podczas zajęć, jak i efekt jego pracy daje nam bardzo wiele informacji na jego temat. Analizując prace ucznia możemy uzyskać o nim bardzo wiele informacji. Mówią nam o tym nie tylko kolory jakich dziecko używa, ale też sposób w jaki rozmieszczone zostały elementy na kartce, symbole czy schematy ,które występują w danej pracy, charakter linii, plamy, proporcje pomiędzy poszczególnymi elementami.
Zajęcia plastyczne dla dziecka upośledzonego mają dla nich ogromne znaczenie w procesie ich rozwoju. Prowokują je do samodzielnego wysiłku, dają wiele radości podczas pracy z materiałem plastycznym, pozwalają doskonalić swoje umiejętności techniczne. Niejednokrotnie paca plastyczna staje się sposobem komunikacji pomiędzy uczniem a terapeutą za pomocą symboli, które w tej pracy zostały użyte.
Działania plastyczne dają dziecku poczucie zadowolenia , odprężenia, zaspokaja tkwiącą w każdym człowieku potrzebę działania. W przypadku dzieci upośledzonych twórczość plastyczna oprócz funkcji terapeutycznych wspomaga ich rozwój. Pomaga rozwijać spostrzegawczość, wyobraźnię, myślenie, doskonali koncentrację uwagi, ćwiczy pamięć.
Niezależnie od tych wszystkich walorów jakie niesie ze sztuka, jest ona dla dziecka wspaniałą zabawą, która zawsze kończy się podziwianym przez innych efektem. Dziecko zaczyna dostrzegać efekty swojej pracy. Może powiedzieć " Ja też potrafię" , a to stwierdzenie dziecka jest dla nauczyciela-terapeuty wspaniałą nagrodą za trud włożony w pracę.
opracowała Elzbieta Hruświcka
Bibliografia:
- M. Jąder -Techniki plastyczne rozwijające wyobraźnię-Oficyna Wydawnicz Impuls Kraków 2005 r.
- M. Piszczek- Terapia zabawą. Terapia przez sztukę- Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno- Pedagogiczne MEN, Warszawa, 2002r.
- Przewodnik dla nauczycieli uczniów upośledzonych umysłowo w stopniu umiarkowanym i znacznym cz. II, pod red. M Piszczek, CMPPP Warszawa 2002 r.
- S. Szuman- Sztuka dziecka- Warszawa WSiP ,1990r
- Twórczość artystyczna w wychowaniu dzieci i młodzieży- pod red. S. Popka , WSiP, Warszawa 1985 r.
