www.szkolnictwo.pl

Mowa jako jedna z cech rozwoju dziecka podlega ewaluacji, która przebiega indywidualnie u każdego dziecka.

Okresy rozwoju mowy dziecka, według dzielą się na:
1. Okres melodii – 0 – 1 roku życia.
2. Okres wyrazu – 1-2 rok życia.
W tym wieku dziecko używa prawie wszystkich samogłosek z wyjątkiem nosowych (ą, ę) oraz spółgłoski takie jak: p, pi, b, m, t, d, n, k, j, ś, ź, ć, dź, ch. Pozostałe zastępuje innymi o zbliżonym miejscu artykulacji oraz upraszcza grupy spółgłoskowe. Charakterystyczne jest także wymawianie tylko pierwszej sylaby lub końcówki. W wieku 14-15 miesięcy zaczyna wypowiadać więcej pojedynczych wyrazów. Ok. 18 miesiąca życia wymawia równoważniki zdań, a ok. 24 miesiąca zaczyna stosować proste reguły gramatyczne - wypowiada proste zdanie.
3. Okres zdania – 2 –3 roku życia.
W tym okresie mowa ulega dalszemu doskonaleniu. Dziecko powinno już wypowiadać głoski:
- wargowe: p, b, m oraz zmiękczone: pi, bi, mi;
- wargowo-zębowe: f, w, fi, wi;
- środkowo-językowe: ś, ź, ć, dź, ń, ki, gi;
- tylnojęzykowe: k, g, ch;
- przedniojęzykowo-zębowe: t, d, n;
- przedniojęzykowo-dziąsłowe: l.
Pod koniec tego okresu mogą pojawiać się głoski s, z, c, a nawet sz, ż, cz, dż. W drugim roku życia dziecko powinno wypowiedzieć poprawnie proste zdanie. W trzecim roku życia pojawiają się zdanie dłuższe, złożone z 4-5 słów. W wypowiedziach nadal utrzymują się agramatyzmy, choć następuje bujny rozwój form fleksyjnych. W zakresie słownictwa obserwuje się znaczny przyrost ilościowy od 300 słów w wieku 2 lat do ok. 1000 w wieku lat 3. Wypowiedź zmienia się również od strony fonetycznej. Staje się coraz bardziej zrozumiała i przybliża do wzorca fonetycznego poszczególnych wyrazów.
4.Okres swoistej mowy dziecięcej – 3 – 7 roku życia.
W dalszym ciągu wzbogacany jest zasób słownictwa, rozwijana umiejętność budowania zdań złożonych oraz następuje dalszy rozwój artykulacji.
a) dziecko 3-letnie - powinno wymawiać wszystkie samogłoski, tak ustne, jak i nosowe a, o, e, u, i, y, ą, ę, chociaż w mowie jego mogą występować odstępstwa, np. zamiana samogłosek. Jest to związane z niewykształconą sprawnością narządów artykulacyjnych. Dziecko zmiękcza głoski s, z, c, dz, sz, ż, cz, dż, głoska [r] może być zmieniana na [l] lub [j]. Brak jest wyraźnych końcówek w wyrazach. Wymowę cechuje opuszczanie sylaby początkowej lub końcowej, przestawki głoskowe, zniekształcenia wyrazów. Zasób słownika trzylatka wynosi ok. 1000 słów (porównaj wyżej).
b) dziecko 4-letnie - mowa dzieci w tym wieku różni się pod względem dźwiękowym. Utrwalają się takie głoski jak s, z, c, dz, dziecko nie powinno ich wymawiać jak ś, ź, ć, dź. Pojawia się głoska r, choć jej opóźnienie nie powinno jeszcze niepokoić. Głoski sz, ż, cz, dż dziecko jeszcze zamienia na s, z, c, dz lub ś, ź, ć, dź - jest to tzw. seplenienie fizjologiczne. Dziecko coraz więcej rozumie, wykonuje polecenia, odpowiada na pytania i coraz więcej ich zadaje. Jego wypowiedzi wybiegają poza aktualnie przeżywaną sytuację. Dziecko potrafi mówić o przeszłości i o przyszłości. W jego wypowiedziach jest jeszcze wiele form agramatycznych, ale pojawia się zaciekawienie poprawnością językową. W słowniku dziecka czteroletniego znajduje się ok. 2000-2500 słów.
c) Dziecko 5-letnie - mowa dziecka w tym wieku jest już w zasadzie zrozumiała. Głoski sz, ż, cz, dż zaczynają się ustalać. Dziecko potrafi je poprawnie powtórzyć, choć w mowie potoczne mogą jeszcze być wymawiane jak s, z, c, dz. Głoska r powinna już być wymawiana, ale często pojawia się dopiero w tym okresie. Grupy spółgłoskowe jeszcze są upraszczane zarówno w nagłosie wyrazu, jak i w śródgłosie. Wypowiedzi dzieci 5-letnich przyjmują formę realizacji wielozdaniowej. Dzieci w swoich wypowiedziach uwzględniają kolejność zdarzeń i zależności przyczynowo-skutkowe. Potrafią wyjaśnić znaczenie słów, opisywać cechy przedmiotów i możliwość ich zastosowania. Nieprawidłowości gramatyczne zanikają. Dziecko dokonuje autokorekty i równie chętnie poprawia innych. Zasób słownika czynnego dziecka wynosi ok. 3000 słów.
d) Dziecko 6-letnie powinno mieć mowę opanowaną, ale proces rozwoju języka trwa nadal. Uczy się nowych wyrazów, wypowiedzi wzbogacają się wraz ze zdobywaniem doświadczenia i rozszerzenia swojej wiedzy o nowych zjawiskach otaczającej nas rzeczywistości. Wszelkie opóźnienia w pojawianiu się poszczególnych etapów rozwoju mowy nie powinno przekraczać sześciu miesięcy. W związku z rozwojem sprawności językowej, znacznie rośnie liczba zadawanych pytań. Z tego względu często ten okres nazywamy okresem pytań. R. Skowroński charakteryzując okresy rozwoju mowy zwraca uwagę na fakt, że w okresie przedszkolnym dziecko najpóźniej opanowuje aspekt morfologiczny (fleksja – odmiana wyrazów + słowotwórstwo – tworzenie nowych wyrazów z już istniejących) języka, natomiast szybko następuje wzrost rozumienia wyrazów. Słownik dziecka obejmuje ok. 4000 słów.
Ten okres rozwoju języka charakteryzuje się:

1. Nieporadnością w zakresie użycia form fleksyjnych np. pomieszanie osób i rodzajów,
• [Cio tam siom ?] - co tam jest ?
a) swoiste formy komunikacyjne i deklinacyjne,
• [Daj ja opcine] - daj ja obetnę,
• [Nie masz jusz klewu] - przestała ci już lecieć krew,
b) Formy czasu przeszłego urobione do tematu czasu teraźniejszego,
• [do oglutka pujdziułam] - poszłam do ogródka,
• [już się upieczyło] - już się upiekło,
c) Stopniowanie przymiotnika,
• [do głembokszej wody] - do głębszej wody,
d) Użycie liczby pojedynczej jako podstawy do utworzenia liczby mnogiej i odwrotnie,
• [zrobiłam ludzia] - zrobiłam człowieka,
2. Odrębnościami składniowymi np.,
• [Ziwa tatusiowi] - ziewa tatuś,
3. Mutylacjami - czyli uszczuplenia wyrazu,
• [twój kapel] - twój kapelusz,
• [komotywa] - lokomotywa,
4. Metatezy - przestawki głoskowe lub sylabowe (np. krokodyl - korkodyl),
5. Zniekształceniami wyrazów,
• [kulajnoga] - hulajnoga,
• [śadanko] - śniadanko,
6. Lingwołamkami - "łamaczami języka",
• [plendziel] - pędzel,
• [wiemlot] - wielbłąd,
7. Augmentacjami - dążnością do używania wyrazów zgrubiałych,
• [ołuch] - ołówek,
• [skieło] - szkiełko,
8. Aktywnością słowotwórczą- tworzeniem swoistych dziecięcych neologizmów,
• [badanka] - badania lekarskie,
• [tutułka] - trąbka,
9. Wrażliwością dziecka na używanie jego imienia w formie niespieszczonej,
• [nie Ewa] - Ewunia,
10. Upodobaniem do formuły stereotypowej wyuczonej - dziecko broni wierszyka, piosenki, bajki raz usłyszanej przed jakąkolwiek zmianą.
11. Tworzeniem przez chłopców odrębnej gwary podwórkowej, głównie chłopców 6-cio letnich.
12. Kontaminacje - tworzenie nowych wyrazów ze skrzyżowania dwóch innych (np. dlaczego + czemu = dlaczemu),
13. Reduplikacje (powtarzanie) sylab końcowych lub akcentowanych (np. kaczka – kaka),
14. Asymilacje – upodobnienia (np. król – krór)
Wszystkie wymienione zjawiska mają prawo wystąpić w procesie rozwojowym. Nieprawidłowości te spowodowane są brakiem dojrzałości, nieprzygotowania aparatu artykulacyjnego do wymowy. Aby dziecko mogło sprawnie mówić musi mieć rozwinięty słuch fonematyczny oraz kinestezję i motorykę mowy. Proces ten kończy się dopiero ok. 5-6 –7 roku życia. Jeśli wymienione zjawiska językowe utrzymują się zbyt długo świadczy to o opóźnieniu rozwoju artykulacji lub o opóźnieniu rozwoju mowy.