www.szkolnictwo.pl

Wieńczące tryptyk cztery pola trójkątne przedstawiają popiersia popularnych czterech świętych dziewic: Katarzyny, Małgorzaty, Agnieszki i Barbary.

Pole środkowe mieści scenę Koronacji Najświętszej Marii przez Trójcę Świętą. Symetrycznie zakomponowana scena środkowa wzbogacona jest w trzech narożnikach postaciami aniołów podtrzymujących banderole z początkiem tekstu antyfony maryjnej „Regina Coeli letare...” oraz - w lewym dolnym narożniku - klęczącą postacią św. Grzegorza Wielkiego.

Na awersach skrzydeł przedstawieni są święci: Lewa strona u góry Antoni Pustelnik i niżej Franciszek, oraz po prawej u góry Leonard i poniżej Bernardyn ze Sieny. Wizerunek Św. Bernardyna był, jak się można domyślać w dolnej części uszkodzony i nie został zrekonstruowany. W miejscu tym znajduje się szare pole. Należy tu zwrócić uwagę, że szkołę sądecką, w która wykonała omawiany tryptyk, cechuje pod względem tematycznym duża ograniczoność. Postacie świętych przedstawione są frontalnie. Na skrzydłach zachowanych tryptyków szkoły sądeckiej pojawiają się zazwyczaj pojedyncze postacie świętych

Na predelli widnieje oblicze Chrystusa na chuście Św. Weroniki pomiędzy popiersiami świętych: od lewej Andrzeja, Piotra, Pawła i Jana Ewangelisty. Zamknięte skrzydła tryptyku składają się na scenę Zwiastowania.

Kolorystyka poszczególnych pól tryptyku wskazuje na to, że był on poddany renowacji i np. szata Marii Panny nie zachowała zgodnie z kanonami średniowiecznymi koloru granatowego lub błękitnego. Jest ona ciemno zielona i kolor ten dominuje na wszystkich polach tryptyku. Ołtarz prezentuje bogatą problematykę z zakresu ideologii, ikonografii, mecenatu, a także formy i stylu.

Główne pole tryptyku przedstawia scenę koronacji Najświętszej Marii. Ukoronowanie stanowi – po Śmierci i Wniebowzięciu scenę szczytową w cyklu epizodów poświęconych jej życiu. Czasem jest to przedstawienie o charakterze ideologicznym: Matka Boża jest wtedy personifikacją Kościoła. Na najbardziej znanych wizerunkach Matka Boża siedzi obok Chrystusa, który wkłada jej koronę na głowę, albo też jest koronowana przez Boga Ojca, jak to spotykamy często w malarstwie XV wieku, lub przez Trójcę Świętą (Chrystus, Bóg Ojciec i Duch Święty w postaci gołębicy). W omawianej przeze mnie scenie koronacji Bóg Ojciec wkłada Marii ( klęczącej frontalnie ) koronę na głowę jedną ręką a w drugiej trzyma krzyż. Chrystus natomiast jedną ręką błogosławi Marię, a w drugiej trzyma kulę wszechświata zwieńczoną dekoracyjnie potraktowanym krzyżem. Bóg Ojciec i Chrystus odziani są w jednakowe szaty, mają bardzo zbliżoną do siebie charakterystykę twarzy, co wraz z gołębicą – symbolem Ducha Św. wyraża dogmat Trójcy Świętej, objawiający jedną naturę w trzech osobach.

Pominąwszy wątek maryjny, tak popularny w ikonografii średniowiecznej, należy zwrócić uwagę na zestaw postaci świętych przedstawionych na kwaterach skrzydeł. Oprócz popularnego wówczas świętego Leonarda umieszczono tu wizerunki zakonników: Antoniego Pustelnika, Franciszka i Bernardyna. Zestaw ten, a zwłaszcza umieszczenie ostatniego z wymienionych – św. Bernardyn ze Sieny kanonizowany był w 1450 roku – nie tylko wyznacza termin wykonania tryptyku, ale wskazuje na krąg zainteresowań propagowanych w środowisku franciszkańskim. Można tu wspomnieć jeszcze o postaci św. Grzegorza (lewy narożnik środkowej części tryptyku) i znajdującą się przy nim banderolę, na której umieszczono słowa odpowiedzi na antyfonę anielską, nawiązującą do krytyki tzw. ostatniej schizmy zachodniej po połowie XV w.

Grzegorz I Wielki, żyjący w latach ok. 540-604, był papieżem od 590. Uznany za ojca Kościoła oraz świętego, który zreformował liturgię. Wykorzystując wojny między Longobardami a cesarstwem bizantyjskim uniezależnił papiestwo od władzy świeckiej. Przeciwstawiał się przyjęciu przez patriarchów Konstantynopola tytułu "patriarchy ekumenicznego", wprowadzając tytuł dla papieży "sługa sług bożych" ("servus servorum Dei"). Zorganizował wiele misji wśród Germanów i Anglosasów. Można więc przypuszczać, że umieszczenie go w głównej części tryptyku, gdzie najczęściej umiejscawiano fundatorów danej świątyni, wiąże się z wydarzeniami historycznymi. Kryzys kościoła zachodniego miał bowiem negatywne skutki i potrzeba było długich lat działań reformatorów, aby kościół na nowo odbudował swoją wiarygodność.

Wizerunek Grzegorza I Wielkiego wprowadza w atmosferę nurtującą również ówczesne środowisko eklezjastyczne w Polsce, którego głównym przedstawicielem na gruncie krakowskim był kardynał Zbigniew Oleśnicki. Autorzy wielu opracowań dopatrują się na tych podstawach pochodzenia tryptyku z jakiegoś – być może krakowskiego – klasztoru franciszkańskiego, a zwłaszcza bernardyńskiego, nie wykluczając nawet inicjatywy mecenasowskiej Oleśnickiego. Jak już wcześniej zostało powiedziane ówczesne zainteresowania środowisk zakonu franciszkańskiego miało wpływ na tematykę ołtarzy W XV wieku.

Wszystkie postacie świętych z rewersów skrzydeł tryptyku w swoim życiu były związane ze środowiskiem franciszkańskim Św. Antoni jest czczony jako pustelnik i jako jeden z założycieli życia zakonnego. W późnym średniowieczu przedstawiano go w stroju zakonnym z krzyżem w kształcie litery T. Krzyż ten nazywany jest krzyżem św. Antoniego, a jego geneza wywodzi się z „Wizji Ezechiela”, który na rozkaz Boga kreślił znak „TAU” na czołach tych, co zachowali wiarę. Ta symboliczna czynność według Ojców Kościoła wskazuje na krzyż jako na znak odkupienia.

Św. Franciszek jest jedną z najpopularniejszych postaci w malarstwie. Liczby wizerunków przedstawiających bądź portrety świętego, bądź sceny z jego bogatego życia nie da się ocenić. Przedstawiany jest najczęściej w uszytym z łat habicie, rozmawiający ze zwierzętami. W przypadku omawianego tryptyku jest to biały niewielki ptak siedzący na lewym przedramieniu świętego.

Św. Leonard natomiast był założycielem zgromadzenia zakonnego pustelników we Francji, koło obecnego St. Leonard. Według podań Leonard był rycerzem frankońskim, nawróconym przez św. Remigiusza. Jest patronem jeńców wojennych, więźniów, chorych. Przedstawiony jest w czarnym habicie. W prawej ręce ma kij pielgrzymi a w lewej księgę – symbol mądrości.

Św. Bernardyn ze Sieny jest patronem miasta z którego pochodzi. Zakonnik w klasztorze bernardyńskim otrzymał święcenia. Był wielkim czcicielem Jezusa, kaznodzieją. Jego związki z zakonem franciszkańskim są bardzo osobiste. Troszczył się bowiem o to by zakon ten nie zatracił przynajmniej części najważniejszych reguł zakonnych. Działał wraz ze św. Janem Kapistranem. Przedstawiony jest w habicie franciszkańskim. W prawej ręce trzyma monogram IHS w promieniach, a w lewej księgę.

Wcześniej wspomniane zwieńczenie tryptyku to popiersia świętych dziewic:

Katarzyna w czerwonej szacie prawą dłoń trzyma na piersi, a w drugiej ma koło. Jest to postać, która często pojawia się w polskiej sztuce sakralnej, a wspomniane koło symbolizuje jej męczeńska śmierć ( część maszyny do łamania kości), na którą została skazana przez cesarza Maksencjusza za odmowę składania hołdów bożkom. Małgorzata (drugie trójkątne pole) przedstawiona jest w koronie na głowie ciemno zielonej szacie i smokiem po lewej stronie, który zgodnie z legendą symbolizuje szatana. Święta Małgorzata za odmowę zamążpójścia została wtrącona do więzienia i poddana torturom. Właśnie wtedy objawił się jej szatan pod postacią smoka namawiający ja do uległości. Przegnała go znakiem krzyża, który Małgorzata trzyma w dłoni.

Trzecią z kolei świętą jest Agnieszka. Jest przedstawiona w czerwonej szacie z barankiem. Samo jej imię z łac. agnus znaczy baranek. Jest on symbolem niewinności i łagodności. Jak głosi legenda zginęła bardzo młodo, a śmiercią dała świadectwo zarówno swej wierze, jak i przywiązaniu do czystości. Ostatnie trójkątne pole zwieńczenia tryptyku przedstawia św.Barbarę. Jest ona przedstawiona w ciemnozielonej szacie a w lewej dłoni trzyma wieżę z trzema otworami okiennymi. Według legendy była ona córką bogatego poganina, który na wieść o tym, że przyjęła wiarę i chrzest zamykał ja w wieży. Najczęściej spotykane wyobrażenia ukazują Barbarę z krzyżem męczeństwa, natomiast od XIV wieku jej atrybutem jest właśnie wieża z trzema oknami – symbolem jej czci dla Trójcy Świętej.

Centralna część predelli to Chusta Św. Weroniki. Źródła literackie wyobrażenia chusty św. Weroniki wiążą się z opisanym w Ewangeliach uzdrowieniem przez Chrystusa niewiasty cierpiącej na krwotok. W XII wieku pojawia się w legendzie nowa wersja, łączona z „sudarium” (chusta do ścierania potu) przechowywanym w bazylice Św. Piotra w Rzymie. Według tej wersji Chrystus chustą otarł twarz w Ogrojcu; stało się to przyczyną włączenia chusty w cykl wyobrażeń Drogi Krzyżowej. Od ok. 1300 roku w legendach pojawia się św. Weronika ocierająca twarz Chrystusowi. Motyw ten – Zbawiciel na chuście - bardzo często występuje w sztuce samodzielnie w malarstwie tablicowym i miniaturowym.

Apostołowie ( popiersia ) to od lewej św. Andrzej podobnie jak Piotr i Paweł ma w sztuce chrześcijańskiej od początku zindywidualizowane cechy: jest starszym mężczyzną, o gęstych siwych włosach i krzaczastej krótkiej brodzie. Jako apostoł przedstawiony jest w płaszczu, z krzyżem „Św. Andrzeja”, będącym znakiem jego śmierci za Chrystusa. Na kolejnym polu widnieje wizerunek św. Piotra przedstawionego jest jako mężczyznę w podeszłym wieku o szorstkich rysach twarzy, z łysiną i krótką gęstą brodą odziany w szaty biskupie koloru czerwonego. Ukazany jest bez nakrycia głowy, odziany w strój apostoła w lewej dłoni trzyma klucz – „ ...I tobie dam klucze do Królestwa niebieskiego...”, a w prawej księgę.

Po lewej stronie Chusty św. Weroniki widnieje popiersie św. Pawła. Posiada on silnie zindywidualizowane rysy: łysina i długa ruda broda, oraz charakterystyczny profil z dużym nosem. Jako apostoł i autor listów posiadł atrybut w postaci księgi i - jak często w średniowieczu - miecz, który ma nadmierne rozmiary. Jego ubiór stanowi zielona szata z czerwonym kołnierzem. Ostatnie pole natomiast przedstawia wizerunek św. Jana. Ukazany jest tu jako młodzieniec odziany w czerwony płaszcz. Jego atrybutem jest księga i kielich z jadowitym wężem trzymany w lewej dłoni.

Zamknięte skrzydła tryptyku składają się na scenę Zwiastowania, która to scena występuje w sztuce sakralnej od IV w. W XV wieku typowe przedstawienie ukazuje po lewej stronie przyklękającego Anioła Gabriela z banderolą zawierającą treść pozdrowienia anielskiego w dłoni, a po lewej stronie Marię stojącą i trzymającą jedną dłoń na piersi a w drugiej banderolę z odpowiedzią: „Oto ja służebnica...”. Obie postacie w scenie zwiastowania ubrane są w biało-błękitne szaty z lekkich materiałów. Tło sceny Zwiastowania jest jednolite w odcieniach szarości i częściowo widać na nim łuszczącą się farbę.