Termin ekspresja funkcjonuje zarówno w języku potocznym, jak i naukowym (w filozofii, estetyce, psychologii, pedagogice). Upowszechnienie terminu w nauce, a także w języku potocznym nastąpiło w ostatnim pięćdziesięcioleciu za sprawą filozofii, a następnie nauk empirycznych związanych z edukacją dzieci i młodzieży.
Wobec mnogości definicji tego pojęcia na gruncie różnych dyscyplin naukowych, dla pełnego ujęcia istoty ekspresji zachodzi konieczność przytoczenia najbardziej reprezentatywnych określeń.
Według H. Reada ekspresja to wyciskanie piętna (na przedmiotach – dziełach sztuki – lub formie zachowania się), albo wrodzona potrzeba wyrażania przeżyć w wytworach lub zachowaniu się; jest to także komunikowanie innym ludziom swych myśli, uczuć i przeżyć.1 Dla H. Elzenberga ekspresja jest to rzeczywiste lub pozorne (…) ujawnianie się poprzez pewne przedmioty zmysłowo dostrzegane ( nazywamy je w tej roli objawami lub przejawami) pewnych treści czy przedmiotów psychicznych przynależnych jakiejś istocie rzeczywiście psychiką obdarzonej.2
H. Semenowicz określa ekspresje jako psychiczną czynność wyrażania siebie, która zachodzi wówczas, gdy ujawnione bywają zjawiska emocjonalne, nadające produktowi twórczemu artysty lub twórcy (dziecka) wyraz jego stosunku emocjonalnego do wytworu (w formie i treści).3
Idee psychologii i pedagogiki humanistycznej znacznie wpłynęły na poszerzenie zakresu pojęcia ekspresji. Daje temu wyraz W. Pielasińska, która pisze, że ekspresja stanowi ślad konkretnej indywidualności, jest potwierdzeniem własnej autentyczności, a jednocześnie pozwala przekraczać granice własnej odrębności poprzez nawiązanie związku ze światem.4 Takie rozumienie Ekspresji zakłada aktywizowanie dyspozycji twórczych, które pozwalają zastąpić postawę konformizmu i uleganie instynktowi stadnemu, twórczymi siłami osobowości, co daje szansę kreacji i autokracji.
Opierając się na powyższych definicjach R. Popek stara się ustalić zakres znaczenia ekspresji. Uważa, że ekspresja jest pojęciem dychotomicznym. Z jednej strony jest ona naturalnym przejawem aktywności psychicznej, potrzebą wyrażania, komunikowania się i odczuwania własnej osoby i w tym znaczeniu należy ona do świata podmiotowego. Jest formą komunikowania i łączności z otaczającym światem. Z drugiej strony ekspresja jest rzeczą, dziełem sztuki, śladem kultury materialnej człowieka i - jako oddzielony na pewnym etapie podmiotu sprawczego materiał informacyjny - zaczyna przynależeć do świata podmiotowego. Niekiedy owa dychotomia nie występuje. Dotyczy to przekazu treści dzielących się w czasie, bez wymiarów przestrzeni i trudnych do zanotowania np. spontaniczny śpiew, ekspresja mimiczna. Są one wówczas zjawiskiem lub procesem, są oznaką stanów wewnętrznych nadawcy, projekcją nadawcy.5
R. Popek dzieli ekspresje na: 1) naturalną lub swobodną (instynktowna, spontaniczna, autentyczna, nieświadoma, twórcza, wyrażająca potrzebę samorealizacji); 2) inspirowaną (łączącą cechy ekspresji naturalnej i sztucznej); 3) kierowaną lub sztuczną (ukierunkowana, zorganizowana, nieautentyczna, świadoma, odtwórcza, podporządkowana regułom i algorytmom społecznego zachowania się).6
Ekspresja twórcza, aby była autentyczna, musi być motywowana wewnętrznie. Musi zaistnieć potrzeba wyrażania siebie, potrzeba konkretyzacji wewnętrznego świata, zainteresowanie dla tych czynności i radości odczuwania z samorealizacji dla siebie i innych.
Ekspresja może przejawiać się w różnych formach. R. Popek proponuje następujący podział czynności ekspresyjnych: ekspresja ruchowo-mimiczna, ruchowo-muzyczna, słowna (werbalna), słowno-muzyczna, muzyczna, konstrukcyjno-techniczna, zabawowa, plastyczna.
Ekspresja plastyczna, czyli nanoszenie bądź komponowanie na płaszczyźnie śladów, znaków, a więc form wizualnych (rysunek, grafika, malarstwo) lub formowanie w przestrzeni trójwymiarowej z różnych materiałów (wszelkiego rodzaju rzeźby, architektura, urbanistyka) jest jednym z podstawowych i najstarszych w rozwoju kultury językiem wypowiedzi i porozumiewania się.
Ślady tego języka sięgają pierwotnych cywilizacji ludzkich, a w czasach nam współczesnych jest to powszechna forma wyrażania i łączności z otoczeniem społecznym u dzieci od półtora roku do młodszego wieku szkolnego.7 Dzieci chętnie rysują, malują pędzlem i palcami, formują w materiałach miękkich, takich jak plastelina, glina, mokry piasek na plaży, montują formy dekoracyjne– z różnych materiałów odpadowych na płaszczyźnie i w przestrzeni.
Wytwór plastyczny staje się komunikatem, a proces twórczy jest nie tylko ekspresją, ale i transformacją doświadczeń rzeczywistości. Jest niewyczerpalnym źródłem wiedzy o życiu psychicznym dziecka.
S. Szuman pisał, że dziecko wyraża się poprzez swoje rysunki, stwarza mowę kształtów, która jest zdolna wyrażać świat subiektywnie przeżywany. Sztuka dziecka jest jego graficznym wypowiadaniem się. Dziecko kształtuje rzeczywistość na wzór idei, które sobie o niej wytworzyło, ilustruje swój świat wewnętrzny i nie naśladuje wiernie obrazu świata zewnętrznego. Małe dziecko tworzy na podstawie tego, co wie o świecie i jak go przeżywa, a nie na podstawie tego, co akurat widzi.8
Twórczość plastyczna stanowi materiał informacyjny o osobie tworzącej dany wytwór plastyczny, stwarza możliwość diagnozowania i terapii wszelkich zaburzeń emocjonalnych u dzieci i młodzieży.
Zajęcia plastyczne są jedynymi w swoim rodzaju zajęciami, na których każda wypowiedź może być prawdziwa, każde dziecko powinno być na tych zajęciach traktowane indywidualnie, gdyż wypowiedź artystyczna dziecka to cząstka jego własnych, indywidualnych doświadczeń. We wszystkich czynnościach plastycznych dziecka ujście znajdują: pragnienia, fantastyczne marzenia, wizje, sny, lęki, chęć mówienia o sobie. W rezultacie tych rozładowań wewnętrznych powstają indywidualne niepowtarzalne realizacje plastyczne.
Uczeń klasy początkowej przejawia aktywność twórczą w nauczaniu i uczeniu się plastyki wówczas, gdy w otwartej sytuacji zadaniowej, w celu realizacji potrzeb osobistych oraz potrzeb innych uczniów w zespole klasowym przygotowuje, projektuje i podejmuje chętnie tzn. z wewnętrznej motywacji i z pozytywnym zaangażowaniem emocjonalnym, czynności związane z percepcją dzieł sztuki plastycznej, ekspresją, czyli wyrażaniem swych przeżyć w języku plastyki, oraz wytwarzaniem dzieł sztuki plastycznej i dochodzi w nich do nowych wyników.9
Przyjmując za R. Glatonem i C. Clero, że postawa twórcza, jako dyspozycja do tworzenia, istnieje w stanie potencjalnym u wszystkich ludzi i w każdym wieku, to jednak uzależniona od środowiska społeczno-kulturalnego, a więc od czynnika pedagogicznego, ujawnia się ona i prawidłowo rozwija dopiero w sprzyjających warunkach.10
W nauczaniu początkowym, nastawionym na rozwijanie twórczej aktywności, niepoślednią rolę spełniają pewne sytuacje psychopedagogiczne, tworzone specjalnie dla ujawnienia postawy twórczej. Dzięki takim sytuacjom jednostki „silne" twórczo przy umiejętnym wspomaganiu ze strony nauczyciela, są w stanie wytworzyć wiele konkretnych dzieł, które przynoszą obopólną satysfakcję.
Działanie stymulujące dyspozycje twórcze, wprowadzone na lekcjach, w klasie wymagają zupełnie innej postawy nauczyciela. Tradycyjne podstawowe czynności nauczyciela to: instruowanie, pouczanie, pytanie, ocenianie. W lekcjach twórczych natomiast nauczyciel staje się inicjatorem procesu uczenia się, który doświadcza na równi z uczniami. Do takich lekcji należy stworzyć z klasy grupę współdziałającą ze sobą, sprawnie komunikujących się, akceptujących nawzajem, równych sobie ludzi. Do wytworzenia takiego klimatu grupowego, takiej „twórczej atmosfery” służą tzw. ćwiczenia interpersonalne. Są to ćwiczenia ułatwiające osiągnięcie poczucia bezpieczeństwa, akceptacji, empatii.
Na wszystkich lekcjach obowiązują podstawowe dyrektywy służące sprzyjającej atmosferze:
- W każdym przypadku należy przyjmować życzliwe idee wypowiadane przez innych, podtrzymywać je i w miarę możliwości rozwijać
- Być gotowym do podzielenia się swoimi uczuciami i myślami, nawet, jeśli wydają się niejasne.
- Nie narzucać swoich pomysłów; być gotowym do wysłuchania innych.
Te ogólne dyrektywy powinny dotyczyć wszystkich uczestników grupy – zarówno dzieci jak i nauczyciela. Sprawą pedagoga jest, by zajęcia były interesujące i skupiające uwagę, by rozpoczynać pracę od ćwiczeń prowadzących do zapewnienia poczucia bezpieczeństwa emocjonalnego, kończyć wyraźnym wynikiem dającym satysfakcję.
Nauczyciel powinien dobierać odpowiednie ćwiczenia stymulujące dyspozycje twórcze tj.: ćwiczenie relaksacyjne, koncentrujące, wpływające na wyobraźnię i wrażliwość.
Przypisy:
- Read H.: Wychowanie przez sztukę. Ossolineum 1976, s 122-127
- Elzenberg H.: Ekspresja plastyczna i estetyczna. „Estetyka” R./1960, s. 67
- Semenowicz H.: Poetycka twórczość dziecka. Nasza Księgarnia, Warszawa 1973 s. 11
- Pielasińska W.: Ekspresja – wartość i potrzeba. Warszawa 1983, s. 5
- Popek R.: Zachowania ekspresyjne dzieci jako naturalny przejaw aktywności twórczej. (w): Popek S. (red): aktywność twórcza dzieci i młodzieży. WSiP Warszawa 1988
- Patrz przypis 5.
- Popek S.: Analiza wytworów plastycznych jako projekcyjna metoda badania psychologicznego. Annales. T.5.
- Szuman S.: Sztuka dziecka. WSiP, Warszawa 1990
- Gnitecki J., Wójciak B.: Plastyka s. 163 (w) Kujawski J. (red): Rozwijanie aktywności twórczej uczniów klas początkowych. WSiP, Warszawa 1990
- R.Glaton, C. Clero: Twórcza aktywność dziecka. W-wa 1988, s. 49
Małgorzata Dynerowicz
nauczycielka nauczania zintegrowanego |
