Startuj z nami!

www.szkolnictwo.pl

praca, nauka, rozrywka....

mapa polskich szkół
Nauka Nauka
Uczelnie Uczelnie
Mój profil / Znajomi Mój profil/Znajomi
Poczta Poczta/Dokumenty
Przewodnik Przewodnik
Nauka Konkurs
uczelnie

zamów reklamę
zobacz szczegóły
uczelnie
PrezentacjaForumPrezentacja nieoficjalnaZmiana prezentacji
ABC Człowieka

Od 01.01.2015 odwiedzono tę wizytówkę 8358 razy.
Chcesz zwiększyć zainteresowanie Twoją jednostką?
Zaprezentuj w naszym informatorze swoją jednostkę ->>>
* szkolnictwo.pl - najpopularniejszy informator edukacyjny - 1,5 mln użytkowników miesięcznie



Platforma Edukacyjna - gotowe opracowania lekcji oraz testów.



 

Program edukacyjny „ABC CZŁOWIEKA” przeznaczony jest dla dzieci z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym i znacznym. Mamy nadzieję, że program „ABC CZŁOWIEKA” pomoże uczniom choćby w niewielkim stopniu poznać swoje możliwości i potrzeby oraz zrozumieć procesy zachodzące w ich organiźmie.
Ewa Rodkiewicz i Agnieszka Stanek

PROGRAM EDUKACYJNY DLA DZIECI Z UPOŚLEDZENIEM UMYSŁOWYM „ABC CZŁOWIEKA”


Wstęp

Program edukacyjny „ABC CZŁOWIEKA” przeznaczony jest dla dzieci z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym i znacznym.
Edukacja osób niepełnosprawnych intelektualnie polega na integralnej realizacji funkcji wychowawczej, dydaktycznej i opiekuńczej, a jej głównym celem jest rozwijanie autonomii ucznia, jego personalizacja oraz socjalizacja, a także wyposażanie w rozmaite umiejętności i wiadomości na miarę ich możliwości. Podstawowy zasób pojęć, jakimi musi się posługiwać dziecko, aby móc zrozumieć otaczający go świat, bywa przyswajany tylko na drodze wielokrotnego powtarzania odbieranych przez nie wrażeń i kojarzenie ich z odpowiednimi nazwami i sytuacjami. Dlatego treści zawarte w niniejszym programie opierają się na uaktywnieniu różnorodnych funkcji spostrzeżeniowych, pamięci, różnicowania bodźców, ćwiczeniu uwagi oraz na kojarzeniu ze sobą wrażeń wielozmysłowych.
Z naszego doświadczenia w pracy z dziećmi i młodzieżą niepełnosprawną intelektualnie wynika, że dzieci te bardzo interesują się budową własnego ciała, a jednocześnie nie rozumieją procesów zachodzących w ich organizmach nie radzą sobie z własną seksualnością. Ogromną trudność sprawia im sterowanie własnymi emocjami i zachowaniem np.w sytuacjach trudnych i nietypowych. W związku z tym postanowiłyśmy, pisząc ten program, pomóc naszym uczniom uzyskać odpowiedzi na ważne pytania dotyczące ich samych:
- kim jestem?
- jaki jestem?
- co o sobie sądzę?
- czy jestem w stanie kierować swoim życiem?
Odpowiedzi na te pytania składają się na „system ja” dziecka, tzn. układ powiązanych wzajemnie procesów: samowiedzy, samooceny oraz samoregulacji, składających się na „ja” /Harter, 1983/.
Samoświadomość to dostrzeganie odrębności swojego istnienia, poczucie własnej podmiotowości i sprawczości.
Program przeznaczony jest do stosowania na wszystkich etapach edukacyjnych w zależności od możliwości psychofizycznych uczniów, przygotowany jest z myślą o nauczycielach prowadzących zajęcia kształcenia zintegrowanego i funkcjonowania w środowisku. Jednocześnie elementy programu mogą być wykorzystywane przez nauczycieli innych przedmiotów.
Mamy nadzieję, że program „ABC CZŁOWIEKA” pomoże uczniom choćby w niewielkim stopniu poznać swoje możliwości i potrzeby.
Zakres treści zawartych w programie może i powinien ulegać zmianom w zależności od grupy, z jaką nauczyciel aktualnie pracuje.
Tematy zajęć i ćwiczenia (bazując na naszym programie i zawartych w nim informacjach teoretycznych) nauczyciel może ułożyć według własnej koncepcji, na miarę możliwości uczniów.






Cele ogólne programu

1. Poznanie podstawowych elementów budowy zewnętrznej i wewnętrznej człowieka
2. Umiejętność dbania o własne zdrowie i kondycję fizyczną
3. Kształcenie prawidłowych postaw społecznych w różnych sytuacjach życiowych

Cele szczegółowe programu

1. Poznawanie budowy człowieka i zależności miedzy elementami jego budowy.
2. Ukształtowanie właściwych reakcji na bodźce zewnętrzne i wewnętrzne
organizmu.
3. Kształtowanie umiejętności utrzymywania prawidłowych relacji międzyludzkich.
4. Stwarzanie możliwości poznawania otoczenia poprzez poszukiwanie, odkrywanie,
eksperymentowanie.
5. Uświadamianie, że każde działanie wywiera wpływ na nasz organizm i na
otoczenie.
6. Ukształtowanie umiejętności dostrzegania pozytywnych i negatywnych skutków
tych oddziaływań.
7. Wyrabianie pozytywnych nawyków w codziennym działaniu na rzecz własnego
organizmu.
8. Rozbudzanie świadomości i wiary we własne możliwości skutecznego działania.
9. Nabywanie wiedzy i umiejętności dbania o własne zdrowie.


Procedury osiągania celów

1. Rozmowa kierowana – polega na poszukiwaniu prawidłowej odpowiedzi przy pomocy naprowadzających pytań nauczyciela.
2. Film dydaktyczny – ułatwia stwarzanie sytuacji problemowych, daje możliwość oglądu zdarzeń, z którymi dzieci nie mają na co dzień do czynienia.
3. Drama – jest to forma teatralnych zdarzeń, w których występuje improwizowane odgrywanie ról powiązane z życiowymi problemami (inscenizacja, gra dydaktyczna).
4. Elementy metody Montessori – polega na kształtowaniu świadomości poszczególnych zmysłów.
5. Praca indywidualna – polega na wykonywaniu samodzielnie przez ucznia konkretnego zadania.
6. Krzyżówki i rebusy – forma pracy umysłowej uczniów.
7. Metoda projekcji – jedna z form polegających na przeniesieniu własnych postaw, odczuć, skojarzeń na konkretny wytwór ucznia, np. wycinanka, rysunek.
8. Metoda kolorowych kół – pomaga dzieciom określić i wskazać własne emocje i stosunek do ludzi.







Część I Budowa zewnętrzna człowieka.

Cele:
1. Wie, że istnieją różnice w wyglądzie ludzi.
2. Wykazuje postawy tolerancji dla „inności”.
3. Odbiera bodźce każdym zmysłem, integrując je.

Zakres treści:
1. „Jak wyglądamy” – różnice w wyglądzie człowieka.
2. „Nasze zmysły” – lokalizacja i rola poszczególnych zmysłów.
3. „Nasza skóra” – funkcje i rola skóry, rasy ludzkie

Spodziewane efekty:
W wyniku kształcenia w zakresie budowy zewnętrznej człowieka uczeń powinien:
1. Znać różnice w wyglądzie człowieka, np.
- wysoki, niski,
- młody, stary,
- sprawny, niepełnosprawny;
2. Rozpoznawać i nazywać poszczególne zmysły, umieć postrzegać tymi zmysłami.
- dotyk – umiejętność posługiwania się dotykiem jako narzędziem
poznawania świata,
- wzrok – czemu służą oczy,
- słuch – czemu służą uszy,
- smak – umiejętność rozróżniania smaków, preferencje smakowe
- węch – czemu służy nos;
3. Wiedzieć, po co potrzebna jest człowiekowi skóra.
- rola skóry,
- rozpoznawanie kolorów skóry (rasy ludzkie),
- odczuwanie bólu, zimna, ciepła,
- właściwe dbanie o skórę.



Część II Budowa wewnętrzna człowieka

Cele:
1. Zna podstawowe organy wewnętrzne, dzięki którym człowiek żyje.
2. Odczytuje bodźce płynące z wewnątrz organizmu i prawidłowo na nie reaguje.
3. Dostrzega różnice w wyglądzie kobiety i mężczyzny.
4. Posiada podstawowe wiadomości na temat zapłodnienia i narodzin człowieka.

Zakres treści:
1. „Czym jest dla nas mózg” – lokalizacja mózgu, miejsce powstawania myśli, uczuć
i emocji.
2. „Czym jest dla nas serce” – lokalizacja i rola serca.
3. „Czemu służą nasze płuca” – lokalizacja i rola płuc, oddychanie.
4. „Czemu służy żołądek” – lokalizacja i rola żołądka, trawienie, wydalanie.
5. „Skąd się bierzemy” – różnice w budowie zewnętrznej kobiety i mężczyzny,
miłość i sposoby jej okazywania, zapłodnienie i poczęcie,
rozwój dziecka w łonie matki, poród.


Spodziewane efekty:
W wyniku kształcenia w zakresie budowy wewnętrznej człowieka uczeń powinien:
1. Znać budowę zewnętrzną głowy, wiedzieć gdzie powstają myśli i uczucia,
- znać rolę mózgu w życiu człowieka
2. Wiedzieć, gdzie znajduje się i czemu służy serce człowieka.
3. Wiedzieć, gdzie znajdują się płuca człowieka i znać ich rolę.
- wiedzieć, dlaczego oddychamy,
- wiedzieć, czym oddychamy (powietrze),
4. Wiedzieć, gdzie znajduje się i czemu służy żołądek,
- wiedzieć co to jest trawienie,
- wiedzieć co to jest wydalanie,
5. Znać różnice w budowie zewnętrznej kobiety i mężczyzny.
- wiedzieć czym jest miłość i jak ludzie sobie ją okazują,
- wiedzieć co to jest zapłodnienie,
- wiedzieć gdzie i jak rozwija się płód,
- wiedzieć jak przychodzimy na świat



Część III Zdrowie i profilaktyka

Cele:
1. Wykazuje postawę aktywnego i świadomego dbania o zdrowie.
2. Rozumie pojęcie „zdrowie” i wie od jakich czynników wewnętrznych i
zewnętrznych jest ono zależne.
3. Różnicuje – co jest korzystne , a co szkodliwe dla zdrowia.
4. Umie organizować sobie wolny czas.

Zakres treści:
1. „Zdrowe odżywianie” – różnicowanie zdrowej żywności i szkodliwej,
przygotowanie prostego, zdrowego posiłku.
2. „Właściwy dobór ubioru do pór roku” – pory roku, poszczególne elementy
ubioru, pogoda, dobór ubioru do
pogody.
3. „Higiena osobista” – rola sposoby dbania o higienę osobistą, podstawowe
kosmetyki.
4. „Odpoczynek, relaks” – wybór spędzania wolnego czasu i relaksowania się.
5. „Choroby” – oznaki choroby (ból i złe samopoczucie), niehigieniczny tryb życia.
6. „Usługi medyczne” – podstawowe specjalności lekarskie, pogotowie ratunkowe.

Spodziewane efekty:
W wyniku kształcenia w zakresie zdrowia i profilaktyki uczeń powinien:
1. Wiedzieć i rozumieć co to jest zdrowa żywność.
- nazywać poszczególne produkty żywnościowe,
- różnicować żywność zdrową i szkodliwą dla zdrowia,
- wiedzieć dlaczego powinniśmy odżywiać się zdrowo,
- umieć przygotować prosty, zdrowy posiłek,
2. Znać, nazywać i różnicować poszczególne pory roku.
- znać, nazywać i różnicować elementy ubioru,
- umieć ocenić stan pogody (ciepło-zimno, deszczowo-słonecznie),
- umieć dobrać odpowiedni ubiór do pogody,
- wiedzieć dlaczego musi dokonać takiego wyboru,
3. Wiedzieć co to jest higiena osobista.
- wiedzieć czemu służy higiena osobista,
- wiedzieć jak dbać o poszczególne części ciała,
- znać i umieć dobrać poszczególne kosmetyki służące higienie osobistej,
- umieć umyć włosy, obciąć paznokcie, umyć ciało i zęby,
4. Wiedzieć czemu służy człowiekowi odpoczynek i relaks.
- umieć wybrać odpowiedni dla siebie sposób spędzania wolego czasu i
relaksowania się,
5. Wiedzieć co to jest choroba.
- rozpoznawać u siebie syndromy choroby i złe samopoczucie,
- umieć wskazać i nazwać miejsce bólu,
- wiedzieć jakie skutki chorobowe niesie za sobą niehigieniczny tryb życia (bolące zęby, bóle brzucha, przeziębienie, skaleczenie),
6. Znać nazwy podstawowych specjalności lekarskich.
- wiedzieć, który lekarz leczy daną chorobę,
- wiedzieć do kogo musi zwrócić się w przypadku choroby,
- znać numer telefonu pogotowia ratunkowego,
- umieć zadzwonić po pogotowie.



Część IV
Sposoby zachowania się - rozwój społeczny

Cele:
1. Zna własną płciowość.
2. W razie potrzeby ma postawę asertywną.
3. Ma ukształtowane poprawne interakcji międzyludzkie.
4. Zna role społeczne i korzyści płynące z prawidłowego ich pełnienia.
5. Właściwie reaguje na różne emocje.

Zakres treści:
1. „Rodzina” – pojęcie rodziny i domu rodzinnego, relacje między członkami
rodziny.
2. „Przyjaźnie” – więzi między przyjaciółmi, cechy dobrego przyjaciela.
3. „Emocje” – przyczyna powstawania poszczególnych emocji, pozytywne
i negatywne emocje.
4. „Seksualizm - płciowość, dobry i zły dotyk” – płeć, dojrzewanie płciowe,
umiejętne reagowanie w
przypadku zagrożenia.

Spodziewane efekty:
W wyniku kształcenia w zakresie sposobów zachowania się-rozwoju społecznego
uczeń powinien:
1. Wiedzieć co to jest rodzina i kto ją tworzy.
- znać i rozumieć role wynikające z pełnienia funkcji poszczególnych członków
rodziny,
- znać prawidłowe relacje między członkami rodziny,
2. Wiedzieć co to jest przyjaźń.
- znać i rozumieć role wynikające z więzi między przyjaciółmi,
- znać cechy dobrego przyjaciela,
3. Umieć nazwać i rozróżnić u siebie i u innych poszczególne emocje (radość, szczęście, smutek, złość, niezadowolenie, neutralność, złośliwość, zrezygnowanie, rozczarowanie).
- znać przyczyny wywołujące poszczególne emocje,
- znać reakcje na poszczególne emocje,
- odróżniać pozytywne od negatywnych emocji,
4. Różnicować płeć.
- rozpoznawać zmiany zachodzące we własnym ciele wynikające z dojrzewania,
- różnicować „dobry i zły” dotyk,
- umieć powiedzieć „nie” w przypadku zagrożenia,
- umieć zwrócić się w razie potrzeby o pomoc.



Część I
Budowa zewnętrzna człowieka
Informacje teoretyczne dla nauczycieli

Treści zawarte w tym dziale związane są z rozwijaniem poczucia własnego ciała, jego schematu i orientacji w przestrzeni (somatognozji). Wypracowanie somatognozji pozwoli dziecku uświadomić sobie własną tożsamość, wykształcić samoakceptację i zrozumieć pojęcie „ja”. Treści tego działu związane są również z kształtowaniem umiejętności spostrzegania różnic w wyglądzie każdego człowieka (wiek, uroda, wzrost, tusza), także nauką tolerancji wobec innych - wyglądających inaczej. W tej części położono również nacisk na rozwój podstawowych odruchów i narządów zmysłów.
Poszczególne zmysły, wzrok, słuch, smak, powonienie, dotyk mają swoiste receptory zbierające informacje z otoczenia, środowiska i przekazujące je w postaci bodźców do kory mózgowej (tam są integrowane, przetwarzane) i odbierane przez człowieka jako specyficzne wrażenia światła, dźwięku, zapachu, dotyku. Ścisła współpraca czynnościowa wszystkich zmysłów powoduje, że tworzą one jeden układ narządów zmysłów.
W procesie uczenia się upośledzonych umysłowo dużą trudnością jest odbieranie bodźców sensorycznych i ich integrowanie.
Wyrobiona integracja zmysłowa pozwoli dziecku porządkować i właściwie interpretować informacje napływające z różnych kanałów odbiorczych, następnie odpowiednio na nie reagować.

Wzrok

Większość informacji o otaczającym świecie dociera do nas przez narząd wzroku - oczy. Stwierdzono, że 80% tego, co pamiętamy widzieliśmy. Oczy dostarczają informacje o odległości, kształcie, ruchu, barwach. Dzięki poruszaniu się w górę, w dół i w bok, pozwalają nam na najszersze jak to możliwe widzenie otoczenia.

Węch

Wszystkie komórki węchowe, które służą jako receptory substancji chemicznych wykrywanych przez nasz zmysł węchu, są dokładnie identyczne, dlatego zagadką pozostaje, w jaki sposób potrafią ustalić różnice pomiędzy tysiącami rozmaitych woni.
Istnieje sześć podstawowych zapachów: kwiatowy, owocowy, zgniły, korzenny, spalenizny i żywiczny (podobny do zapachu terpentyny).
Aby powstał zapach substancja musi wysyłać w powietrze cząsteczki. Najmniejsze cząsteczki, z jakich składa się związek chemiczny to molekuły. Uważa się, że komórki węchowe są w stanie rozróżnić kształt poszczególnych cząsteczek – im więcej wysyłanych cząsteczek, tym silniejszy zapach. Zapachy są intensywniejsze, gdy jest ciepło i wilgotno.

Smak

Receptory, które wychwytują informacje z rozpuszczonych w wodzie substancji chemicznych, z jakich składa się nasze pożywienie nazywają się kubkami smakowymi. Można je znaleźć na języku, także na podniebieniu i gardle. Każdy kubek smakowy potrafi reagować na cztery podstawowe smaki: słodki, słony, kwaśny i gorzki. Czubek języka najsilniej reaguje na słodki smak, boki na substancje kwaśne, same brzegi i części zbliżające się ku tyłowi na substancje słone, a tył języka najsilniej odbiera smak gorzki.
Odczuwanie wszelkich niuansów smakowych zawdzięczamy zmysłowi węchu. Zmysł smaku, podobnie jak węchu jest reakcją na substancje chemiczne.
Smak czujemy dopiero wtedy, gdy suche pożywienie zostanie rozpuszczone w ślinie.

Słuch

Ruch, tarcie, czy zderzenia różnych przedmiotów wprawiają w drgania cząsteczki powietrza, powodujące lokalne zmiany ciśnienia, co wywołuje zaburzenia w powietrzu rozchodzące się w postaci fal dźwiękowych. Te wibracje mogą być wykryte przez ucho, w narządzie słuchu są przetworzone na impulsy nerwowe i za pomocą nerwu słuchowego przekazywane do ośrodka słuchu w mózgu. Tam są odczytywane jako dźwięki o różnym natężeniu – od szelestu do ogłuszającego ryku.

Dotyk

W przeciwieństwie do pozostałych czterech zmysłów, narządy dotyku rozłożone są na powierzchni całego ciała – jest to grupa zmysłów, z których część jest wyposażona w wyspecjalizowane zakończenia nerwowe, czyli receptory, umieszczone w skórze, mięśniach i innych punktach ciała, reagujące na różne bodźce i przekazujące do mózgu wrażenia otrzymywane z zewnątrz.
Dzięki zmysłowi dotyku czujemy, jak ktoś nas dotyka lub głaszcze. Możemy również nie patrząc ocenić rozmiar i kształt przedmiotów, ich ciężar, wiemy, czy coś jest twarde, czy miękkie, gorące, czy zimne, czy może być źródłem bólu. Dotyk zapewnia też orientację przestrzenną, co oznacza, że nie musimy patrzeć, by wiedzieć gdzie znajduje się dowolna część naszego ciała. Zmysł ten spełnia też funkcję systemu ostrzegania: informuje o temperaturze, bólu - często ostrzega mózg, że organizm znajduje się w niebezpieczeństwie, zanim sami będziemy tego świadomi.
Jednym z organów szczególnie reagujących na bodźce dotykowe jest skóra, która zawiera mnóstwo receptorów wrażliwych na: ból, zimno, gorąco. Skóra jest największym narządem ludzkiego ciała, chroni je przed uderzeniami, skaleczeniami, deszczem, wiatrem, chłodem, szkodliwym promieniowaniem, zbyt silnym słońcem oraz drobnoustrojami. W skórze znajdują się również gruczoły potowe, które usuwają z organizmu wraz z potem nadmiar soli i innych substancji chemicznych.
Jeśli skaleczymy naskórek, skóra sama uzupełni powstały ubytek bez pozostawiania blizny. Uszkodzenie skóry właściwej pozostawi bliznę.
Zakończenia nerwowe w skórze rozpoznają lekki i mocny ucisk oraz zmiany temperatury. Te zakończenia są szczególnie liczne w czubkach palców.

Treści zawartych w tym dziale pozwalają na rozwinięcie pomysłowości nauczycieli w zakresie możliwości przeprowadzania doświadczeń i eksperymentów. Jedną z propozycji jest np. metoda M. Montessori.

Przykładowy konspekt zajęć do tematu
„Nasze zmysły”

Cel zajęć:
1. umiejętność nazywania poszczególnych receptorów i zmysłów

Przebieg zajęć:
1. zabawa „w prawdę i fałsz” dotycząca prawidłowego nazywania i
określania funkcji poszczególnych narządów zmysłow np.:mówimy oczami – prawda czy fałsz ?
2. ćwiczenia dotyczące poznania wielozmysłowego:
- dotyk
/Rozkładamy na podłodze różnego rodzaju materiały o zróżnicowanej fakturze, np.: futerko, szczotka, gąbka, szyszki itp. Każdemu dziecku dajemy do poznania dotykiem różne materiały i nazywamy je. Zasłaniamy dzieciom oczy i prosimy aby rozpoznały przedmiot po dotyku./
- wzrok - „Zabawa cieni”
/Zawieszamy materiał, odpowiednio go podświetlamy i za tą zasłoną pokazujemy dzieciom przedmioty codziennego użytku. Dzieci, na podstawie oglądanych cieni odgadują nazwy poszczególnych przedmiotów./
- słuch
/Wykorzystujemy np. program komputerowy, lub nagrania magnetofonowe aby zaprezentować dzieciom dźwięki otoczenia takie jak np.: pociąg, ptak, telefon, pies. Prosimy, żeby rozpoznały i nazwały usłyszany dźwięk./
- smak
/Przygotowujemy dzieciom produkty o konkretnych smakach, np.:słodki, kwaśny – cukier, cytryna. Zasłaniamy dzieciom oczy i prosimy, aby spróbowały i nazwały smak. Następnie dzieci mogą same komponować różne smaki i próbować je, oceniając walory smakowe powstałych mieszanek./
- węch
/Przygotowujemy różne pachnące eksponaty, np.: zioła, przyprawy, warzywa, owoce, kwiaty, perfumy, porównujemy ich zapachy i dopasowujemy do poszczególnych przedmiotów. Zasłaniamy dzieciom oczy, prosimy aby powąchały to co podsunie im nauczyciel i na tej podstawie nazwały wąchany przedmiot./

Część II
Budowa wewnętrzna człowieka
Informacje teoretyczne dla nauczycieli

Niezmiernie ważne jest, aby dziecko umiało odbierać i odczytywać informacje płynące z wnętrza jego organizmu, aby na miarę swoich możliwości wiedziało, że człowiek to nie tylko głowa, tułów, ręce, nogi, ale przede wszystkim cała skomplikowana struktura wewnętrzna, dzięki której żyjemy.
W niniejszym programie omówione zostały następujące organy: mózg, serce, płuca, żołądek, układ rozrodczy. Nauczyciele, według własnych potrzeb mogą ten dział poszerzyć o budowę i funkcje pozostałych organów człowieka lub skoncentrować się na omówionych przez nas, rozszerzając treści.

Mózg

Jak wiadomo wszystkie czynności organizmu ludzkiego są kierowane przez układ nerwowy, zbudowany z komórek nerwowych, z których jedne przekazują informację z różnych części ciała lub świata zewnętrznego do komórek organizmu, a drugie, które przewodzą informację od komórek na obwód. Nerwy, które przekazują informacje z obwodu do mózgu nazywamy czuciowymi, te, które przewodzą informacje z mózgu do mięśni noszą nazwę ruchowych, inne - które przewodzą informacje do gruczołów, to tzw. włókna wydzielnicze. Wszystkie te nerwy stanowią układ nerwowy obwodowy, natomiast mózgowie i rdzeń kręgowy tworzą układ nerwowy ośrodkowy. Leżące w jamie czaszki mózgowie dzieli się na mózg, móżdżek i rdzeń przedłużony. Za każdym razem, kiedy coś robimy, układ nerwowy jest zaangażowany w każdy etap wykonywanej czynności. Jest to najbardziej skomplikowany i najważniejszy system zarządzania i komunikacji. Odgrywa on kluczową rolę w widzeniu i słyszeniu, odczuwaniu bólu i przyjemności, w zarządzaniu ruchem, regulowaniu czynności organizmu jak trawienie i oddychanie oraz dla rozwoju myślenia, języka, pamięci i procesu podejmowania decyzji. Jednym z najważniejszych elementów układu nerwowego jest mózg. Jest to miękka szaroróżowa tkanka w kształcie olbrzymiego orzecha włoskiego o mocno pofałdowanej i pomarszczonej powierzchni. Około 90 % mózgu przypada na dwie duże półkule mózgowe, reszta to fragmenty tkanki mózgowej przechodzącej w rdzeń kręgowy. Za pomocą milionów komórek, mózg kieruje wszystkimi naszymi czynnościami i sprawuje nad nimi kontrolę – nawet kiedy śpimy. Jest siedliskiem naszych uczuć, pragnień, ambicji; jest też ośrodkiem uczenia się, powstawania myśli i idei. Mózg jest nieustannie aktywny, co sekundę przypływają przez niego miliony impulsów. Niektóre informacje odnoszą się do czynności świadomych – czyli tych, nad którymi mamy kontrolę, jak chodzenie, rozmawianie i pisanie. Inne informacje odnoszą się do podstawowych procesów życiowych, odbywających się w sposób niezależny od świadomości, np.: oddychanie, bicie serca czy trawienie spożytego pokarmu. Mózg składa się z pnia mózgu, móżdżka i samego mózgu dzielącego się na 4 płaty, odpowiedzialne między innymi za mowę, smak, dotyk, słuch, węch, wzrok i obszary zarządzające ruchami ciała. Należy również wspomnieć, że mózg posiada jednostki funkcjonalne odpowiedzialne za utrzymywanie ludzkiej świadomości, jest siedzibą ludzkiego intelektu, nastrojów, apetytu i pamięci. Wzgórze mózgowe przesiewa i porządkuje informacje płynące ze zmysłów, tworzy świadomość takich uczuć, jak ból, dotyk, gorąco i zimno. Podwzgórze kontroluje wzrost człowieka, produkcję hormonów, skurcze mięśni w żołądku, pęcherzu moczowym i drogach oddechowych, czy wydzielanie śliny i łez. Jest źródłem naszych uczuć i elementarnych pragnień, tj. zaspokajania głodu, pragnienia i potrzeby seksu. Znając podstawowe informacje dotyczące funkcjonowania układu nerwowego i mózgu nauczyciel może przeprowadzać z dziećmi różnorodne doświadczenia służące uświadomieniu im istnienia tych, tak ważnych narządów dla życia i zaspokajania podstawowych i wyższych potrzeb człowieka (np.: wstrzymywanie oddechu, odruch kolanowy w czasie uderzenia, nauka wierszy na pamięć, dostarczanie różnorodnych bodźców, np. wzrokowych w ciemnych pomieszczeniach, brak bodźców w ciemnych pomieszczeniach, itp.)

Serce

Kolejny ważny narząd człowieka to serce, pompa w kształcie gruszki, która nieustannie rozprowadza krew w organiźmie, dostarczając składników odżywczych i tlen do narządów i tkanek. Serce jest wielkości pięści, znajduje się w górnej części ciała, za mostkiem i prawie całkowicie otoczone jest przez płuca. Już na tym etapie można wykonać z dziećmi doświadczenie: posłuchać bicia serca w spoczynku, wykonać ćwiczenie np.: bieg w miejscu, następnie znów wsłuchać się w rytm serca – porównać szybkość bicia, możemy również zaproponować zaciśnięcie w pięść palców jednej dłoni, następnie rozluźnienie i lekkie jej otwarcie, potem ściśnięcie jej znowu najmocniej, zaciskając i rozluźniając palce, mniej więcej co sekundę, zaciskając mówić „tu”, rozluźniając mówić „du” (tu-du, tu-du) – wykonaliśmy symulację pracy swojego serca. Ponieważ serce spełnia funkcję pompy, musi ono regularnie pulsować zwiększając się i zmniejszając. Każdy cykl ściskania – rozluźniania nazywamy biciem serca. Przy każdym rozkurczu serce napełnia się krwią dopływającą z żył, przy każdym skurczu tłoczy krew do tętnic. Nieustanne pompowanie sprawia, że krew bez przerwy krąży w organizmie, transportując tlen i składniki odżywcze do wszystkich jego części, a zbierając dwutlenek węgla i inne zbędne produkty przemiany materii. Obecność zastawek w sercu gwarantuje przepływ krwi tylko w jednym kierunku, dźwięk bijącego serca pochodzi od zamykających się zastawek. Przy każdym uderzeniu serca krew wypływająca gwałtownie powoduje, że tętnice rozszerzają się pod wpływem nacisku. Fale ciśnienia rozchodzą się po wszystkich tętnicach, ale najlepiej wyczuwalne są w pewnym określonym punkcie nadgarstka. Każda fala, czyli puls, pochodzi od jednego uderzenia serca. Licząc tętno uzyskamy informację, ile razy na minutę uderza ten narząd (ćwiczenie do wykonania z dziećmi). Czasem może się zdarzyć, że odczuwamy dziwne uderzenia serca w klatce piersiowej. Jeśli jesteśmy bardzo zdenerwowani lub przestraszeni, serce sprawia wrażenie jakby głośno skakało. Jeśli jesteśmy szczęśliwi, zakochani lub zaskoczeni, mamy wrażenie, że serce trzepocze. Te zmiany są częścią naturalnych reakcji organizmu na pewne wydarzenia. W przeszłości ludzkie sądzili, że takie uczucia, jak miłość, szczęście, smutek, pochodzą bezpośrednio z serca. Powodem był fakt, że serce reaguje na silne uczucia. Mówiono, że nieczuli ludzie mają serca z kamienia, lojalni mają wierne serce, dzielni mają lwie serce. Nieszczęśliwa miłość kojarzyła się ze złamanym sercem, ludzie szczęśliwi mieli serce wiecznie młode, a symbol tego organu oznaczał miłość, ale serce jest jedynie pompą reagującą na potrzeby organizmu, a jego reakcjami kieruje mózg.

Płuca

Każde z płuc dzieli się na płaty: prawe na trzy, lewe na dwa. Podstawowym ich zadaniem - funkcją jest udział w oddychaniu. Tlen (składnik powietrza) jest najważniejszą substancją potrzebną nam do życia. Nabieramy go do płuc podczas wdechu, a podczas wydechu pozbywamy się produktu spalania tlenu w organizmie, czyli dwutlenku węgla. Oddychanie polega właśnie na tej życiodajnej wymianie gazów pomiędzy organizmem a otoczeniem. Ilość tlenu, jaką potrzebuje organizm człowieka, zależy od jego aktualnej aktywności. Na przykład przeciętny mężczyzna podczas odpoczynku wdycha około 3,75 litra powietrza na minutę. Gdyby ten sam mężczyzna zaczął biec do autobusu, potrzebowałby o wiele więcej tlenu, ponieważ jego mięśnie pracowałyby z większym wysiłkiem. Dlatego płuca muszą być tak zbudowane, aby w razie potrzeby ich objętość mogła się zwiększyć.

Żołądek

Od momentu, gdy pokarm trafi do jamy ustnej, rozpoczyna się proces trawienia, podczas którego pokarm stopniowo przekształca się w energię, która daje nam siłę. Trawienie odbywa się w przewodzie pokarmowym, który ma początek w jamie ustnej, a kończy otworem odbytowym, przez który wydalane są niestrawione resztki pokarmu. Pokarm w jamie ustnej rozdrabniany jest za pomocą zębów, język przesuwa pokarm wewnątrz jamy ustnej do gardła. Połykanie rozpoczyna się spontanicznie, pokarm dostaje się do przełyku, a z przełyku do żołądka. Żołądek jest workiem w kształcie litery „J”, składającym się z wpustu, dna, trzonu i części odźwiernikowej. Każda z tych części ma ważne, odrębne zadanie w procesie trawienia, dlatego w żołądku pokarm znajduje się najdłużej. Gdy pokarm jest gotowy do opuszczenia żołądka, ma postać podobnego do mleka płynu. Żołądek jest wyjątkowym narządem człowieka, jego komórki wytwarzają ogromne ilości mocnego kwasu solnego (wspomaga trawienie, maceruje pokarm i zabija bakterie, ale w niektórych okolicznościach może wywoływać schorzenia, np.: niestrawność, wrzody). Pokarm jest całkowicie strawiony dopiero w jelicie cienkim i absorbowany przez jego ściany, wędruje do wszystkich komórek ciała.

Narodziny

Nowe życie rozpoczyna się, komórkę jajową żeńską napotka na swej drodze komórkę męską – plemnik i połączy się z nią. Następuje wówczas zapłodnienie. Zapłodnione jajo to początek życia przyszłego dziecka. Zdarzyć się tak może jedynie, gdy między kochającą się parą – kobietą i mężczyzną – dojdzie do zbliżenia. Zapłodnione jajo zagnieżdża się w macicy; przez pierwsze 4 tygodnie życia zespół dzielących się komórek nazywany jest embrionem. Po około ośmiu tygodniach ciąży, embrion zaczyna przypominać istotę ludzką i odtąd nazywany jest płodem. Już w pierwszych 12 tygodniach kształtują się najważniejsze narządy: serce, płuca i nerki. Pozostały czas ciąży to wzrastanie i dojrzewanie, przygotowywanie się do życia poza łonem matki. Przez 40 tygodni (9 miesięcy) płód rośnie i rozwija się wewnątrz ciała matki. Ciało kobiety przystosowane jest do zapewnienia dziecku jak największych szans na bezpieczne przyjście na świat. W ciągu dziewięciu miesięcy ciało kobiety zmienia się w miarę, jak rośnie dziecko w łonie. Kobiece biodra są szersze niż męskie, w czasie ciąży stanowią one ściany mieszkania dla dziecka. Te części ciała kobiety, które umożliwiają jej zajście w ciążę i urodzenie dziecka nazywa się układem rozrodczym. Przez całą ciążę rosnący płód zanurzony jest w wypełnionym płynem worku – pęcherzu płodowym, którego zadaniem jest tłumienie wstrząsów, ochrona przed urazami. Pod koniec ciąży brzuch matki sprawia wrażenie jakby powiększył się z dnia na dzień. Ostatnim etapem ciąży jest poród. Dziecko po porodzie jest ważone, mierzone i badane przez lekarza.

Przykładowy konspekt zajęć do tematu
„Czemu służą nasze płuca”

Cel zajęć:
1. poznanie funkcji płuc i roli powietrza w życiu człowieka.

Przebieg zajęć:
1. rozmowa kierowana – pogadanka na temat płuc i ich roli dla naszego organizmu, różnice między możliwościami oddechowymi ludzi – każde dziecko otrzymuje od nauczyciela kłębek waty, zadaniem dzieci jest przesunięcie tego kłębka po torze siłą jednego wydechu;
2. nauczyciel prosi, aby dzieci głęboko oddychały i zlokalizowały miejsce, które unosi się najbardziej podczas wdechu; nauczyciel poleca wykonanie 10 podskoków i prosi o porównanie oddechu przed i po wysiłku; nauczyciel prosi o zatkanie ust i nosa i nieoddychanie, następnie dzieci określają, czy ten stan jest przyjemny, czy nie;
3. rozmowa kierowana na temat powietrza, dzięki któremu nasze płuca pracują;
4. doświadczenie – wykonujemy spirometr
/Napełnić wodą dwulitrową butelkę, nalewając porcjami po 100 ml., zaznaczając poziom każdej wlanej porcji na ścianie butelki. Zakryć szyjkę butelki i odwrócić ją dnem do góry zanurzając w misce wypełnionej w połowie wodą. Włożyć elastyczną rurkę do szyjki butelki i przy pomocy głębokiego wydechu wpuścić do butelki powietrze. Ilość wody, jaka zostanie wypchnięta z butelki przez wydychane powietrze wskazuje pojemność płuc./


Część III
Zdrowie i profilaktyka
Informacje teoretyczne dla nauczycieli

Obecnie ludzie żyją dłużej niż w przeszłości. Dobry stan zdrowia zawdzięczają zarówno uregulowanemu trybowi życia, jak i postępom medycyny. Dzięki zbilansowanej diecie, przestrzeganiu zasad higieny, aktywnemu wypoczynkowi i odpowiedniej profilaktyce można zmniejszyć lub wręcz wyeliminować ryzyko zapadnięcia na wiele chorób. Dlatego w treściach programowych zawarto tematy dotyczące racjonalnego odżywiania się, właściwego doboru ubrania do warunków zewnętrznych, higieny osobistej, odpoczynku i relaksu oraz korzystania z usług medycznych.
Aby utrzymać organizm w dobrej kondycji psychofizycznej należy zadbać między innymi o prawidłowe odżywianie się. Codzienną dietę powinna uwzględniać wszystkie potrzebne składniki żywieniowe w odpowiednich proporcjach. Produkty zbożowe powinny stanowić około 6 części codziennej porcji pożywienia, warzywa – 4 części, owoce – 3 części, mleko i produkty mleczne – 3 części, mięso, ryby, jaja, nasiona roślin strączkowych i orzechy – 3 części – jest to tzw. „piramida zdrowego żywienia”. Najbardziej wskazane jest rozłożenie spożywanych pokarmów na 5 posiłków dziennie. Mniejsze objętościowo posiłki są lepiej trawione i przyswajane, co pozwala na bieżące wykorzystywanie składników odżywczych w procesach metabolicznych.
Równie ważna - jako element profilaktyki zdrowotnej - jest umiejętność właściwego doboru ubioru do pór roku i pogody.
Kolejnym elementem jest nawyk dbania o higienę osobistą, często niesłusznie kojarzoną jedynie z czystością. Zadaniem jej jest nauczenie człowieka takiego postępowania, które zapewni mu prawidłowy rozwój, uchroni przed chorobami, pozwoli rozwinąć – w granicach możliwości - maksymalną sprawność fizyczną i umysłową oraz utrzymać dobre samopoczucie również przez zapewnienie organizmowi wypoczynku. Stan wypoczynku osiągamy przez właściwe i zgodne z zainteresowaniami wykorzystanie czasu wolnego. Jest to umiejętność, którą należy wykształcić również u dzieci z upośledzeniem umysłowym, proponując im różnorodne formy spędzania wolnego czasu jak np.: spacery, zabawy, ćwiczenia fizyczne, itp.
Jednocześnie w edukacji dzieci z upośledzeniem umysłowym należy pamiętać, aby wykształcić w nich umiejętność właściwego reagowania na sygnały płynące z wnętrza organizmu np.: umiejętności określania dolegliwości i nawyku zwracania się w zależności od umiejscowienia bólu do właściwego lekarza.


Przykładowy konspekt zajęć do tematu
„Właściwy dobór ubioru do pory roku”

Cel zajęć:
1. wdrażanie do nabywania umiejętności doboru ubrania do odpowiedniej pory roku i pogody


Przebieg zajęć:
1. doskonalimy umiejętności rozpoznawania i nazywania poszczególnych pór roku;
2. utrwalamy nazewnictwo i funkcje poszczególnych elementów ubioru na podstawie rozsypanki ilustracji;
3. rozkładamy na stole 4 plakaty z nieubranymi postaciami i elementami ubioru na wszystkie pory roku;
4. dzielimy dzieci na 4 grupy, każda z grup losuje porę roku nazywając ją jeszcze raz; prosimy dzieci z poszczególnych grup, aby wybrały odpowiednie elementy ubioru zgodnie z wylosowaną porą roku i „ubrały” postać z plakatu;
5. ocena prawidłowości doboru ubrań do pory roku w poszczególnych grupach, analiza i korekta prawidłowych i nieprawidłowych wyborów;
6. komponownie prac przez dzieci np. naklejanie; ekspozycja tych prac.


Część IV
Sposoby zachowania się – rozwój społeczny
Informacje teoretyczne dla nauczycieli

Człowiek jest istotą społeczną i nie może w pełni realizować się bez obecności innych ludzi. Społeczeństwo, w którym żyjemy narzuca określone normy zachowania, przyjęte przez konkretną wspólnotę. Poprzez interakcję z innymi uczymy się języka i przyjmujemy podstawowe role życiowe. Ludzie żyją w grupach: pierwszą z nich jest „rodzina mała” – rodzice i dzieci, następnie - „rodzina wielka”- krewni, grupy te łączą się w większe wspólnoty. Interakcje w tych grupach stanowią istotny element rozwoju człowieka. Od wczesnych okresów życia dzieci nawiązują liczne stosunki społeczne np. z członkami rodziny i przyjaciółmi, które trwają przez wiele lat i mogą znacząco wpływać na rozwój ich osobowości. Dzieci niepełnosprawne umysłowo żyją w rodzinach lub ośrodkach wychowawczych – prowadzą więc również życie społeczne. Dlatego trzeba zrozumieć ich prośby, potrzeby, działania, reakcje, a one muszą zrozumieć – na tyle na ile mogą – to, czego od nich wymagamy. Ważne jest więc, aby kształtować ich poglądy, oczekiwania i zachowania – krótko mówiąc poddawać procesom socjalizacji. Dzieci upośledzone, jak zresztą wszyscy ludzie, reagują często instynktownie – jest to rodzaj zachowania, którego nie musimy się uczyć np. uczucia rodzicielskie, zabawa, agresja. Interakcje z innymi ludźmi, niektóre wzory zachowań są reakcją na niektóre silne popędy. Jednym z przykładów może być sytuacja, w której zmuszeni jesteśmy do walki lub ucieczki. Kiedy ktoś jest zły lub przestraszony do jego krwiobiegu dostaje się więcej adrenaliny. Zwiększa się siła i tempo bicia serca, podnosi ciśnienie krwi. Podczas gdy niektóre zachowania są instynktowne, wrodzone, a inne wynikają z popędów, to spora część naszych interakcji społecznych została nabyta w procesie socjalizacji. Jeśli człowiek we wczesnym dzieciństwie pozbawiony był uczuć i kontaktu fizycznego z matką ulega deprywacji emocjonalnej, co pozostawia trwałe negatywne skutki przejawiające się np. agresją, smutkiem. Nasze oddziaływania wychowawcze mają sprawić, aby zachowania dzieci były celowe i kontrolowane. Ich celem jest ukształtowanie postrzegania przez nich świata jako bezpiecznego logicznego i sprawiedliwego. Dla zaspokojenia potrzeb, dzieci powinny - na miarę swoich możliwości - wykorzystywać te aspekty życia, które niosą maksymalną stabilizację i ochronę, przestrzegając norm społecznych. W celu tworzenia związków z innymi ludźmi musimy umieć komunikować się, wyrażać swoją indywidualność i uzewnętrzniać swoje uczucia. Rozróżniamy dwa rodzaje komunikacji: werbalną i niewerbalną np. za pomocą gestów i mimiki. Komunikacja niewerbalna wyraża głównie nastroje, emocje i pragnienia. Wewnętrzne reakcje lub odczucia, które mogą być pozytywne np. radość, bądź negatywne np. złość nazywamy emocjami. Zewnętrzny wyraz emocji poprzez mimikę, gesty, intonację głosu nazywamy afektem.
Naszą propozycją doświadczenia związanego z umiejętnością rozpoznawania emocji jest mimiczne odtwarzanie przed lustrem kolejnych rozmaitych uczuć lub stanów ducha (patrz rysunki).


Kolejnym zjawiskiem dotyczącym życia jednostki w społeczeństwie jest popęd płciowy. Zmiany fizyczne i hormonalne związane z dojrzewaniem płciowym są naturalną częścią cyklu życia także dziecka upośledzonego. Van Dyke (1995) twierdzi „Każda jednostka nie zważając, czy jest upośledzona, czy nie, jest istotą płciową”.
Stereotypowe spostrzeganie tego zjawiska objawia się najczęściej w tym, że rodzice (opiekunowie) oczekują, że ich potomkowie (podopieczni) zawsze pozostaną dziećmi nieświadomymi istnienia seksualności, grozi to jednak infantylizmem, w każdej sferze dorosłego życia. Ten stereotyp powoduje, iż osoby upośledzone bardzo często nie mają pojęcia, co jest społecznie akceptowane, a co nie w sferze płciowości. Okazuje się, że odpowiedniego zachowania i reagowania oczekuje się od osób, którym nigdy nie wskazano i których nigdy nie uczono zasad obowiązujących w tej sferze życia społecznego. Z pewnością wcześnie rozpoczęty proces edukacji w tej sferze bardzo zaprocentuje w uczeniu się stosunków z innymi ludźmi. Brak edukacji seksualnej, bądź jej ignorowanie powoduje również, że upośledzeni umysłowo narażeni są w większym stopniu na przemoc seksualną. Istnieje coraz więcej danych dotyczących molestowania seksualnego osób upośledzonych umysłowo. Dotyczy to szczególnie osób z zespołem Downa, które prowadzą bardziej samodzielne życie, które przez swoją wrodzoną wrażliwość i ufność nie potrafią odróżnić złych ludzkich zamiarów od dobrych.
Metodą stosowaną w edukacji seksualnej osób upośledzonych umysłowo umożliwiającą rozpoznawanie „dobrego i złego dotyku” jest „Zasada kolorowych kół”


Przykładowy konspekt zajęć do tematu
„Rodzina”

Cel zajęć:
1. kształtowanie wiedzy na temat ról poszczególnych członków rodziny


Przebieg zajęć:
1. rozmawiamy z dziećmi o rodzinie – zastanawiamy się wspólnie, kto tworzy rodzinę, utrwalamy nazwy poszczególnych członków rodziny. Prosimy by dzieci znalazły, następnie wycięły lub wydarły z przygotowanych wcześniej gazet postacie młodych i starszych kobiet, mężczyzn, dzieci, par, rodziców lub dziadków z dziećmi;
2. pytamy skąd wiedzą, że są to postacie kobiet i mężczyzn, dziewczynek i chłopców;
3. rozmowa kierowana na temat ról poszczególnych członków rodziny;
4. prosimy o pogrupowanie zdjęć na kobiety, mężczyzn i dzieci oraz pary;
5. z ilustracji dzieci samodzielnie tworzą historyjkę obrazkową dotyczącą rodziny (w różnych sytuacjach np. na spacerze w parku, rodzinny obiad);
6. wykonanie gazetki z wydartych lub pociętych ilustracji (ekspozycja).



Bibliografia

1. Abrahams Peter dr „Ludzkie ciało”, Oficyna Wydawnicza R. A. F. SCRIBA 1994,
2. Brauner Alfred „Postępowanie wychowawcze w upośledzeniu umysłowym”, WSiP Warszawa 1995,
3. Jones Hilary „Cud narodzin”, Wydawnictwo R. A. F. SCRIBA 1994,
4. Kaczmarek Bogusława „Terra incognita - problem edukacji seksualnej osób z zespołem Downa”, Rewalidacja Nr 2 (10)/2001,
5. Maas Violet F. „Uczenie się przez zmysły”, WSiP Warszawa 1998,
6. Sylwanowicz Witold „Mały atlas anatomiczny”, PZWL Warszawa 1984,
7. Szostak Wiktor B. Prof. „Zasady zdrowego żywienia”,
8. Vasta Ross „Psychologia Dziecka”, WSiP Warszawa 1995,
9. praca zbiorowa „Edukacja uczniów z głębokim upośledzeniem umysłowym”, Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno – Pedagogicznej Warszawa 2001,
10. praca zbiorowa „Przewodnik dla nauczycieli uczniów upośledzonych w stopniu znacznym i umiarkowanym część I”, Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno – Pedagogicznej Warszawa 2001

Umieść poniższy link na swojej stronie aby wzmocnić promocję tej jednostki oraz jej pozycjonowanie w wyszukiwarkach internetowych:

X


Zarejestruj się lub zaloguj,
aby mieć pełny dostęp
do serwisu edukacyjnego.




www.szkolnictwo.pl

e-mail: zmiany@szkolnictwo.pl
- największy w Polsce katalog szkół
- ponad 1 mln użytkowników miesięcznie




Nauczycielu! Bezpłatne, interaktywne lekcje i testy oraz prezentacje w PowerPoint`cie --> www.szkolnictwo.pl (w zakładce "Nauka").

Zaloguj się aby mieć dostęp do platformy edukacyjnej




Zachodniopomorskie Pomorskie Warmińsko-Mazurskie Podlaskie Mazowieckie Lubelskie Kujawsko-Pomorskie Wielkopolskie Lubuskie Łódzkie Świętokrzyskie Podkarpackie Małopolskie Śląskie Opolskie Dolnośląskie