Problem nieprzystosowania społecznego znajduję się w zakresie uwagi przedstawicieli nauk społecznych, nauczycieli praktyków odpowiedzialnych za kształcenie młodzieży. Cechą młodości jest nastawienie na rozwój i zmiany oraz dążenie do pełniejszego zaspokojenia potrzeb, których liczba rośnie wraz z przemianami społeczno – kulturowymi i techniczno – cywilizacyjnymi. Świat ludzi dorosłych oscyluje na systemie stabilizacji społecznej spotykane w literaturze przedmiotu określenia nieprzystosowania społecznego to:
a. definicje objawowe, w którym nieprzystosowanie określa się poprzez odwołanie się do podstawowych i specyficznych objawów albo wskaźników o charakterze behawioralnym.
b. definicje teoretyczne – wnikające z ogólnej teorii przystosowania lub, normalnego funkcjonowania społecznego jednostki (motywacja, rok, postawy, normy, standardy, poziom lęku, sumienie).
c. definicje operacyjne – wskazuje się nic tylko na symptomy (nieprzystosowanie) ale na sposoby jego pomiaru (testy, skali, kwestionariusz).
d. definicje utylitarne (administracyjne, zdrowo – rozsądkowe) – ujmujące zjawisko jako bezradność środowiska wychowawczego jako jednostki spra3wiającej trudności a także niedopasowanie środowiska do potrzeb i aspiracji ucznia „zaburzonego”.
W szkolnictwie definicja oparta jest na ostatniej grupie w której, wyróżniono dwie odmiany zaburzeń: tak zwanych niedostosowanych społecznie (osoby u których na skutek zaburzeń wewnętrznych lub nie korzystnych warunków środowiskowych występują utrwalone zaburzenia zachowania) zagrożonych niedostosowaniem społecznym (osoby wychowujące się w warunkach niekorzystnych dla rozwoju psychospołecznego – negatywny wpływ rodziny, grupy rówieśniczej i tym podobne).
W sytuacjach szkolnych, najczęstszymi wskaźnikami nieprzystosowania społecznego młodzieży gimnazjalnej są tak zwane zachowania antagonistyczno – destruktywne, będące wyrazem konfliktu jednostki ze społeczeństwem.
Pozostają one w opozycji do wartości społecznych, norm obyczajowych, moralnych i prawnych. Objawami nieprzystosowania społecznego są negatywne i nieadekwatne reakcje na wymagania, nakazy zawarte w przypisanych jej rolach społecznych: dziecka w rodzinie, ucznia, kolegi, pracownika.
W utylitarnych definicjach nieprzystosowania społecznego eksponuje się symptomy, których liczba zawiera się w przedziale od 3 – 15.
Do typowych przejawów można zaliczyć:
- nadużywanie alkoholu
- uzależnienie od leków i toksyko mania
- samobójstwa
- prostytucję
- ucieczki z domu
- wagary
- pasożytnictwo społeczne
- uczestnictwo w gangach lub podkulturach
- kłamstwa
- wulgarność
- agresja lub autoagresja
- lenistwo szkolne
- konflikty rówieśnicze
- nieprzestrzeganie norm
W szkole w zależności od stopnia nasilenia objawów i dodatkowych czynników środowiskowych, występują najczęściej:
- nagminne wagary
- ucieczki z domu i włóczęgostwo
- picie alkoholu
- odurzanie się
- niszczenie mienia
- stosowanie przemocy
- bójki
- przywłaszczenie cudzego mienia
- kradzieże
- udział w grupach negatywnych
- próby samobójcze
- demoralizacja seksualna
- tatuaże
- włamania
- rozboje
- chuligaństwa
- gwałty
Mechanizmy psychospołeczne Nieprzystosowanie społeczne wiąże się układem postaw społecznych wyrażających się w gotowości do reagowania w sposób niezgodny lub nie zadawalający z zaleceniem aksjologii społecznej. Przedmiotem tych postaw są normy i wartości określające zachowanie jednostki w jej kontaktach z innymi (interakcje społeczne).
Teorią dobrze tłumaczącą zachowania nie przystosowawcze jest teoria zachowań antyspołecznych (A. Bondura, R. H. Walters).
Frustracja potrzeby zależności i miłości we wczesnym okresie życia ze strony rodziców to czynnik pobudzający dziecko do wrogości i agresji.
Większość norm i wartości jest przyswajana przez dziecko podczas uczenia się i naśladowania osób dorosłych (socjalizacja).
Dziecko, któremu brak tych więzi nie może prawidłowo ukształtować mechanizmów kontroli wewnętrznej oraz wykazuje niezdolność do formowania i utrzymania stałej więzi z innymi osobami.
W zależności od diagnostycznego rozpoznania symptomu, wewnętrznych mechanizmów, genezy nieprzystosowania społecznego uczniów i grup społecznych jest podejmowanie przez pedagogów i nauczycieli wielu działań interwencyjnych, które są przedmiotem profilaktyki społecznej i resocjalizacji.
Diagnozowanie jest jednym z wyznaczników prawidłowej profilaktyki.
W pierwszym etapie diagnozy konstatującej należy:
- określić rodzaj zaburzeń
- wykryć mechanizmy psychologiczne i społeczne prowadzące do zaburzeń
- dokładnie ustalić udział poszczególnych czynników w genezie zjawiska
W tym etapie należy opisać istniejący stan rzeczy oraz konkluzje oceniającą, zawierającą decyzję, działania interwencyjnego lub wstrzymującego się od niego. Określa się też skutki osobiste i społeczne, jakie powodują dewiacje w zachowaniu jednostki.
W drugim etapie – diagnozy ukierunkowanej (projektującej) należy:
- sformułować hipotezy i postulaty do podjęcia kierunku i zakresu działalności profilaktycznej lub resocjalizującej
- projektowanie powinno uwzględniać realną możliwość realizacji zakładanych celów oraz należy uwzględnić poziom ewentualnych strat i zysków przy wyborze określonego rozwiązania profilaktycznego
W trzecim etapie – diagnozy weryfikującej należy:
- sprawdzić prawdziwość obrazu diagnostycznego oraz zweryfikować prawidłowość rozwiązań profilaktycznych
W praktyce życia szkolnego starałam się realizować działania diagnostyczne i profilaktyczne. Dostrzegam jednak iż model profilaktyki społecznej wobec dzieci i młodzieży nieprzystosowanych społecznie i zagrożonych niedostosowaniem społecznym powinien być raczej interdyscyplinarny i bardziej kompleksowy niż dotychczas realizowany. W modelu tym moim zdaniem należy uwzględnić elementy związane z niesieniem pomocy i wzmaganiem prawidłowego rozwoju poprzez kompensowanie braków, stymulowanie potrzeb adekwatnych do pełnionych przez młodzież ról społecznych (obniżenie aspiracji konsumpcyjnych).
Dotychczasowa próba stosowania profilaktyki szkolnej, zatrzymująca się często na poziomie diagnozy wstępnej nie daje oczekiwanych rezultatów. Należy więc dążyć do modelu profilaktyki, który spełniałby funkcję profilaktyki uprzedzającej a jednocześnie powstrzymującej, skoncentrowanej w skali mikrospołecznej na jednostce a w skali makrospołecznej - na strukturach społecznych, oraz odpowiednio kooperujących instytucjach. Warunkom takim odpowiada jedynie model profilaktyki kreatywnej – stymulującej sposoby myślenia, odczuwania, działania w skali masowej.
W obecnych realiach możemy jedynie, doskonalić istniejące formy opieki i wychowania oraz zapobiegania zjawiskom negatywnym poprzez:
- dokonywanie trafnych diagnoz
- rozwijanie sieci poradni i instytucji noszących pomoc
- stosowanie środków pedagogicznych w środowisku uczniów
- weryfikowanie programów oddziaływania indywidualnego i mierzenia efektywności podjętych działań wobec dziecka i jego rodziny w celu doskonalenia opieki instytucjonalnej i pozainstytucjonalnej
Reasumując: nieprzystosowanie społeczne jest zjawiskiem niezwykle złożonym i jest problemem teoretycznym i badawczym dla wielu dyscyplin:
- patologii społecznej
- psychologii klinicznej i społecznej
- socjologii
- podkultur
- nauk prawnych
- pedagogiki resocjalizującej
- pedagogiki społecznej
Obecnie preferuje się podejście wielodyscyplinowe do tego zjawiska, aby było możliwe wyjaśnienie zjawiska zarówno natury psychologicznej jak i społecznej we wzajemnych sprzężeniach i wielowymiarowych uwarunkowaniach. Znajomość tych zagadnień pozwala planować działania naprawcze w stosunku do określonych uczniów.
Nasze próby prognozowania są często wieloma niewiadomymi są często wieloma niewiadomymi, bo zwłaszcza planując i prognozując symptomy, nie jesteśmy w stanie formułować jednoznacznych wniosków. Mimo, to analizując zagadnienie nieprzystosowania społecznego występującego w placówkach szkolnych musimy uwzględniać jego różnorakie aspekty, chociażby po to, aby je wszechstronnie poznać i udzielić możliwie pełnej i wszechstronnej pomocy swoim wychowankom. W każdej szkole nauczyciele borykają się z problemami nieprzystosowania społecznego po to, aby znaleźć szybkie i skuteczne działania wychowawcze.
Literatura:
1.Bendkowski S.: Na temat resocjalizacji i młodzieży niedostosowanej. „Nowa Szkoła” 2000 nr 7/8
2.Bojarski T., Mozgowa M.: Prawne i społeczne metody i środki eliminowania zaburzonej socjalizacji. UMCS, Lublin 1991.
3.Czapów Cz., Jedleński S.: Pedagogika resocjalizacyjna. PWN, Warszawa 2001
Urszula Wróbel
