Czas wolny pełni w życiu jednostki wiele bardzo różnorodnych funkcji, które się wzajemnie przenikają. Wyodrębnienie ich i przeprowadzenie wyraźnego podziału nie jest proste. Różni autorzy, w zależności od tego w jakich środowiskach przeprowadzali badania, wyodrębniają odmienne funkcje, istotne z ich punktu widzenia.
Z. Dąbrowski wyodrębnia cztery funkcje czasu wolnego:
-wypoczynek,
-rozrywkę,
-rozwój zainteresowań i uzdolnień,
-poszukiwanie własnego miejsca w społeczeństwie.
Stan zmęczenia organizmu jest wynikiem trwającego dłuższy czas wysiłku. Objawia się on spadkiem zainteresowania otoczeniem, trudnością w skupieniu się i kojarzeniu myśli.
Zwykle walczymy ze zmęczeniem poprawiając warunki nauki czy pracy, regulując jej tryb i czynniki pobudzania psychicznego (cisza, oświetlenie, sprawna organizacja). Zawsze jednak koniecznym, choć nie zawsze wystarczającym sposobem przywrócenia równowagi organizmu i psychiki pozostanie wypoczynek. Polega on na śnie, kąpieli, zaspokajaniu głodu i pragnienia, na oderwaniu się od hałasu i wszystkiego co stwarza napięcie nerwowe.
Szczególnie prędko tracą równowagę organizmy młode, co wynika zarówno z żywego angażowania się w każdą akcję, jak też z braku wprawy, rozwagi, umiejętności oszczędzania wysiłku. Na szczęście typową cechą dzieci i młodzieży jest także szybki powrót sił, równowagi chemicznej i psychicznej, i z tych faktów trzeba zdawać sobie sprawę. Skoro wysiłek , który zwłaszcza przy nauce jest i musi być nie tylko męczący, lecz często również nużący – wymaga dyscypliny, ograniczenia niektórych zachcianek, indywidualnych zamiłowań i ambicji, to “czas wolny powinien przynieść nie tylko wypoczynek, lecz także atrakcję, przygodę, zabawę, nowość, radość, emocję, a przede wszystkim swobodę.”
Rozrywka powinna spełniać pragnienia niezaspokojone przy wykonywaniu obowiązków, przenosić nastrój ożywienia i zapału do działania także na teren zajęć obowiązkowych.
Dzięki trwałym zainteresowaniom i systematycznym wysiłkom zarówno w pracy zawodowej, jak i w wolnym czasie różne mogą być kierunki rozwoju. Jedni dążą do zaspokojenia potrzeby poznania, inni pragną kształtować i doskonalić otoczenie, jeszcze inni przeżywają silniej wrażenia estetyczne i sami próbują twórczości artystycznej. Te indywidualne dążenia decydują o rozwoju dobrowolnych zajęć w czasie wolnym.
Czasu wolny decyduje o rozwoju fizycznym, psychicznym, intelektualnym jednostki. Przyczynia się także do zaspokojenia i rozwijania potrzeb kulturalnych, społecznych, do stwarzania przyjemności – radości w życiu.
Niezwykle interesującą klasyfikację funkcji czasu wolnego w psychohigienicznym jego ujęciu przedstawia A. Roykiewicz. Wyodrębnia on:
-funkcję psychorekreacyjną,
-funkcję psychokompensacyjną,
-funkcję psychokorekcy
-funkcję psychokreatywną.
Funkcje te, warunkując się w pewnym stopniu wzajemnie, mają ogromne znaczenie dla kształtowania procesów osobowościowych, dla rozwijania twórczej działalności i pozytywnych interakcji społecznych.
W skład funkcji psychorekreacyjnej wchodzi: odpoczynek, rozrywka i zabawa. A. Roykiewicz podkreśla walory tej funkcji z uwagi nie tylko na to, że jej elementy przyczyniać się mogą do rozwoju sprawności fizycznej, ale też mogą budować pozytywny obraz własnych możliwości i sprawności fizycznej. Jeśli ten jest dodatni, działa regulacyjnie na sferę emocjonalną, a poprzez radość z własnych osiągnięć i wzmożenie poczucia zdrowia łatwiej osiągnąć lepsze samopoczucie i poczucie wypoczynku.
Autor funkcje psychokompensacyjne ujmuje nie jako funkcje zastępcze, lecz “jako nastawienie czy czynności wyrównujące braki czegoś, jako uzupełnienie właściwego dla każdej jednostki potencjału energetycznego pragnień, dążeń, zamierzeń, a więc jako zaspokajanie potrzeb psychicznych.”
Innymi słowy – z punktu widzenia higieny psychicznej – funkcje te polegają na zaspokajaniu specyficznych potrzeb psychicznych i dochodzeniu do stanu
konsonansu psychicznego. Polegają także na pobudzaniu zahamowanych procesów oddziałujących na prawidłowe i dynamiczne funkcjonowanie osobowości.
Funkcje psychokorekcyjne będą spełniały te zajęcia w czasie wolnym, które ewidentnie usuwają lub zmniejszają zaburzenia zachowania postaw oraz niepożądane indywidualnie i społecznie właściwości osobowościowe i mogą je przekształcać w aktywność pozytywną przystosowawczo.
W psychokreatywnych funkcjach chodzi przede wszystkim o działania ukierunkowane bezpośrednio na kształtowanie i samokształtowanie zdrowej i ciągle rozwijającej się osobowości poprzez osiąganie nowych i wyższych wartości moralnych, uczuciowych i intelektualnych – głównie zaś przez dążenie i dochodzenie do społecznie twórczej aktywności.
Jak słusznie uważa E. Wnuk – Lipiński, czas wolny ujmowany bywa wielofunkcyjnie, ponieważ niezmiernie zróżnicowane są sposoby jego wykorzystania i towarzyszące im motywy.
Do zespołu funkcji podstawowych, przypisywanych czasowi wolnemu, E. Wnuk – Lipiński zalicza:
-funkcje edukacyjne (bezinteresowne i niewymuszone poszerzanie własnych horyzontów umysłowych, dokształcanie się, a więc czynności związane z zaspokajaniem potrzeb poznawczych, wiedzy i nowych doświadczeń),
-funkcje wychowawcze (przyswajanie sobie lub wpajanie komuś określonych norm światopoglądowych, zachowania),
-funkcje integracyjne (spajające grupy rówieśnicze, towarzyskie, zaspokajające potrzeby przynależności, uznania, osiągnięć),
-funkcje rekreacyjne (obejmujące czynności pozwalające na odpoczynek psychiczny i fizyczny),
-funkcje kulturalne (tj. tworzenie, przyswajanie wartości kulturowych),
-
funkcje kompensacyjne (wyrównanie niezaspokojonych potrzeb).
Prawidłowa organizacja czasu wolnego stanowić może niewyczerpane źródło możliwości wychodzenia naprzeciw potrzebom rozwojowym jednostki. Dzięki tej organizacji może spełniać szereg ważnych i wartościowych funkcji / doskonalić wiedzę, dostarczać nowe przeżycia i doświadczenia, znaleźć własne miejsce w społeczeństwie/
mgr Marta Lach
Literatura:
- Z. Dąbrowski: Czas wolny dzieci i młodzieży, Warszawa 1986, PZWS
- Roykiewicz: Psychohigieniczne funkcje czasu wolnego, /w/ Zdrowie Psychiczne, red. K. Dąbrowski, Warszawa 1985
- Wnuk-Lipiński: Praca i wypoczynek w budżecie czasu, Warszawa 1982
