Jedną z form wychowania estetycznego jest wychowanie plastyczne. We współczesnym rozumieniu wychowanie plastyczne zakłada przygotowanie do uczestnictwa w kulturze, a więc wymaga wyrabiania w psychice ludzkiej określonych cech, takich jak:
wrażliwość na piękno przyrody, kształtów i barw otaczającej rzeczywistości, spostrzegawczość, pamięć wzrokowa, wyobraźnia, pomysłowość.
Jedną z form wychowania estetycznego jest wychowanie plastyczne. We współczesnym rozumieniu wychowanie plastyczne zakłada przygotowanie do uczestnictwa w kulturze, a więc wymaga wyrabiania w psychice ludzkiej określonych cech, takich jak:
wrażliwość na piękno przyrody, kształtów i barw otaczającej rzeczywistości, spostrzegawczość, pamięć wzrokowa, wyobraźnia, pomysłowość. Wymaga też zainteresowania dorobkiem kultury narodu i ludzkości oraz przyswajania wiadomości z zakresu estetyki i sztuki.
Obecnie zwraca się szczególną uwagę na wychowawcze wartości sztuki oraz jej rolę w kształtowaniu osobowości człowieka. O sztuce można powiedzieć, „że jest najpełniejszą formą ludzkiej ekspresji” 22.Niezwykle trafne określenie sztuki podał W. Tatarkiewicz: „Sztuka jest to odtwarzanie rzeczywistości, bądź kształtowanie form, bądź wyrażanie uczuć, o ile owo odtwarzanie, bądź kształtowanie, bądź wyrażanie jest zdolne zachwycać, bądź wzruszać, bądź wstrząsać”. 23 S Popek określa sztukę jako dziedzinę „świadomej działalności ludzkiej, w wyniku której powstają wytwory charakteryzujące się takimi cechami, jak: oryginalność (niepowtarzalność) i generatywność wartości artystycznych, posiadające właściwości wywołania stanów emocjonalnych o charakterze estetycznym.(...)”. 24 Od ponad stu lat pojawiają się prace rozważające problematykę rysunku dziecka. Pod koniec 1885 roku i na początku 1886 roku angielski nauczyciel Ebenezer Cook opublikował w „Journal of Education” artykuły poświęcone twórczości dzieci. W pracy „L`arte del Bmbini” C.Ricci wprowadził termin „ sztuka dziecka” (1887). Nie tylko on, jako historyk sztuki, ale i artyści, pedagodzy, psycholodzy, antropolodzy, urzeczeni obrazami dzieci zaczęli intensywnie penetrować ten nieznany, fascynujący obszar ludzkiej działalności.
22 V.Lowenfeld , W Brittain, Twórczość a rozwój umysłowy dziecka, Warszawa 1977, s. 15.
23 W. Tatarkiewicz, Dzieje sześciu pojęć, Warszawa 1975, s. 21 – 62.
24 S. Popek, Słownik nazw, pojęć, czynności i przedmiotów, w: Plastyka w klasach początkowych, Warszawa 1975, s. 85.
Sztuka dziecka „to swoisty rodzaj twórczości plastycznej – wartościowy, niepowtarzalny, daleki od wszelkich artystycznych konwencji.” 25Sztuka nie jest dla dziecka tym samym, czym dla człowieka dorosłego.
Jest czymś całkiem innym: „przede wszystkim – środkiem wyrazu”. 26Każde dziecko jest pod tym względem inne. Różni się i zmienia. W miarę „jak wzrasta i spostrzega , pojmuje i odbiera swe otoczenie .Dziecko jest istotą dynamiczną, sztuka staje się dla niego wyrazem myśli i przeżyć.” 27 Doświadczenia dzieciństwa w otoczeniu przedmiotowym, przekształcone symbolicznie i przeżywane uczuciowo organizują świat wewnętrzny dziecka. Świat, w którym żyje dziecko to: dom rodzinny, grupy rówieśnicze, podwórko. Tym oddziaływaniom podlega już od najwcześniejszych dni. Zabawa, gra, twórczość, wymiana doświadczeń, pozwalają odkrywać nowe zjawiska. Twórczość plastyczna ma wielką wartość poznawczą. Pozwala na dokonanie studium i oceny osobowości dziecka, wglądu w psychikę.
Prace plastyczne pozwalają uzewnętrznić przeżycia, marzenia zawarte w symbolicznej formie wytworu plastycznego. Są testem i bogatym źródłem wiedzy o dziecku, zrozumieniem psychiki dziecięcej. Twórczość artystyczna uprawiana przez dziecko jest wynikiem jego potrzeb. Według Ericha Fromma twórczość jest spontaniczną aktywnością i zdolnością do swoistego postrzegania i reagowania. 28Koncepcja twórczości Abrahama Maslowa odnosi się do rozwoju kreatywnej aktywności dzieci i postrzegana jest jako „samorealizacja, rozwój zdolności do przeżywania wysokich doznań i warunek zdrowia psychicznego.” 29 Wypowiadanie się artystyczne podlega rozwojowi i jest odzwierciedleniem psychiki dziecięcej. Działania plastyczne są dla dziecka terenem poszukiwań i radosnych odkryć – w świecie kształtów, barwnych układów. Dziecko tworzy dla uzewnętrznienia swoich uczuć, w rysunku wyraża emocje :radości, smutku, a nawet rozpaczy. To co niepokoi, męczy, czego się wstydzi w swoim otoczeniu może wyrazić „w sztuce.” Odrzuca realizm, wypowiada się w takich formach, jakie mu odpowiadają, używając sobie tylko właściwych skrótów i środków wyrazu.
Sztuka dziecka jest samorodna, gdyż dziecko samo wytwarza swoją technikę, styl rysunkowego i malarskiego przedstawiania rzeczy i wyobrażanych zjawisk. Jego dzieło jest dokumentem burzliwego rozwoju, obrazem życia uczuciowego, bezpośrednią ekspresją tego, co przeżywa tu i teraz. Dziecko im mniejsze tym dalsze jest od realizmu, fotografizmu, stąd nie należy je ganić za to, że nie potrafi narysować drzewka, postaci ludzkiej czy zwierzęcej. Dzieci nie kopiują więc wiernie i szczegółowo obrazu rzeczywistości, lecz wypowiadają się na temat tego, co rysują lub malują prostym i zwięzłym językiem graficznym. Rysunki dzieci są nie tylko wytworem ich wyobraźni, ale są wytworem zdobytej przez dzieci umiejętności, uproszczonego zwięzłego przedstawiania przedmiotów na obrazku za pomocą celowo na nim rozmieszczonych kresek i barwnych plam.
W twórczości dziecko wyraża siebie za pomocą własnego języka, który nie zawsze jest komunikatywny, lecz mały twórca podejmuje w ten sposób próbę porozumienia z otoczeniem i dzięki temu jest podobny do artysty.
Twórczość dzieci – artystów nasuwa ciekawe analogie ze sztuką prymitywną, jakimi są wypowiedzi uproszczone. Podobne zbieżności wykazują twórczość dziecka i twórczość ludowa, gdzie elementem wspólnym jest naiwność wypowiedzi .
Sztuka dziecka może być piękna tylko na miarę tego, jaka jest dziecięca. Rysunki dziecka, naśladujące w technice, tematyce i stylu sztukę dorosłych, przestają być tym samym „ładne”. Sztuka dziecka traci swą rangę, gdy mali artyści siląc się na realizm, korzystają z wzorów plastycznych (książeczki do wypełniania).Obrazki dziecięce są materiałem nietrwałym bo tworzy ono dla „radości chwili”, nie dba o przetrwanie prac odkłada je na bok i zapomina o nich. Ważniejsza jest dla dziecka praca twórcza i sam proces tworzenia niż jego efekt. Wytwór jest realizowany w postaci prób, toteż dziecko prawie zawsze improwizuje. Rysunek dziecka jest zaadresowany do widza jest wytworem powstałym z indywidualnych potrzeb psychicznych. Dziecko jest więc artystą instynktu, a urok jego prac bierze się z tego, że są one nieskrępowane wolą tworzenia, są nieświadome. Mały artysta jest całkowicie opanowany przez emocje i subiektywne przeżycia.
Dzieci rysują i malują to, co je zaciekawia. Oglądając dziecięce rysunki poznajemy ich zainteresowania i wraz z nimi przeżywamy to, co w czasie rysowania lub malowania było przedmiotem ich wyobrażeń, uczuć, myśli.
Na plan pierwszy w twórczości plastycznej dzieci wysuwa się postać ludzka i zwierzęca, rośliny (drzewa, kwiaty) oraz domy, samochody...
Podejmując w rysunkach najróżniejsze tematy dziecko przedstawia je jednak naiwnie, mimo woli deformuje i nawet groteskowo przekształca bądź to postać ludzką czy zwierzę. Dzieje się tak dlatego, że dziecko nie zdaje sobie jasno sprawy z właściwych proporcji ciała ludzkiego i zwierzęcego, ani też nie panuje dostatecznie nad techniką rysowania i malowania. Na wskutek geometryzacji i schematyzacji postacie, zwierzęta rysowane przez dzieci są na ogół sztywne, ale nie wyklucza to, że mogą być przedstawiane jako żywe i działające. Jest rzeczą niewątpliwą iż mimo swojej dziecięcej technice „dzieci od maleńkości dążą do ukształtowania rysunku w sposób uporządkowany, jasny i zwięzły”. 30 Wypowiadanie się artystyczne podlega rozwojowi i jest odzwierciedleniem psychiki dziecięcej. To co dziecko rysuje, różnicuje się z wiekiem w zależności od otoczenia i przeżyć. Przedstawiają one w swoich pracach świat w sposób charakterystyczny dla poszczególnych stadiów rozwoju, które traktuje się jako kroki w rozwoju plastyki dziecięcej.
Analizując podziały na okresy i fazy twórczości plastycznej dziecka wszyscy badacze: S. Szuman (Polska ), C.Burt (Anglia), M. Debussea`e (Francja), V.Lowenfeld (USA), mimo dość znaczących różnic w terminologii dotyczącej tematu, są zgodni, co do tego, że pierwszym okresem w rozwoju plastycznym człowieka jest bazgrota, w której niektórzy wyróżniają jeszcze podokresy .Następnym okresem jest faza przedschematyczna, po której następuje okres głowotułowia, a następnie faza schematu wzbogaconego. Oto krótka charakterystyka każdego z okresów:
1.Okres bazgroty - (2-około 4 lata)
· Bazgrota bezładna (chaotyczna)-to przypadkowe zygzaki, kropki, skłębione linie, które nie podlegają kontroli wzroku.
· Bazgrota kontrolowana – to linie pionowe i poziome, które powstają w wyniku obrotowego ruchu ręki – są to kształty koliste i spiralne. W tym okresie z bazgrot wyłania się koło; za pomocą kolistych kształtów dziecko przedstawia prawie każdy przedmiot: człowieka, dom, pojazd.
· Bazgrota kontrolowana ( nazywana ) – w tym okresie dziecko próbuje nazwać bazgroty które stworzyło. Jest to dowód na uchwycenie przez dziecko związków między sobą a otaczającym światem. Dziecko wkracza zatem w fazę myślenia wyobrażeniowego
2.Faza przedschematyczna – dziecko zaczyna poszukiwać stałych form do przedstawiania przedmiotów oraz zjawisk. Formy te mają uproszczony i powtarzalny charakter. Rysunki stają się „graficzną komunikacją” z dorosłymi. Formą przejściową w wypowiedzi plastycznej są głowonogi.
Ich charakterystyczną cechą jest głowa w kształcie nieregularnego koła lub kwadratu. Pojawia się duża liczba szczegółów (oczy, nos, usta). Nogi i ręce przedstawione są za pomocą linii. Przestrzeń w tym stadium przedstawiana jest chaotycznie – przedmioty rysowane są na kartce wysoko lub nisko, z prawej lub lewej strony.
3.Faza głowotułowia – postać człowieka przedstawiana przeważnie frontem, ale nie dotyczy to wszystkich części ciała .Bywa że do owalnego, prostokątnego tułowia przedstawionego frontalnie dziecko dorysowuje stopy z profilu ( w postaci prostej kreski ).
Między 5 a 6 rokiem życia, niektóre dzieci zaczynają przedstawiać postać ludzką w ruchu.
4.Faza schematu wzbogaconego – do tej fazy zbliżają się dzieci 6-letnie.
Powoli zaczynają one zauważać dekoracyjność układów rytmicznych i odkrywają związek między kolorem a przedmiotem. Pojawia się linia podstawy, na której dziecko umieszcza przedmioty i postaci, oraz linia nieba. Dziecko zaczyna zwracać uwagę na przestrzenność otaczającego świata. Dzieci intuicyjnie zaczynają stosować perspektywę pasową, topograficzną, prześwietlającą. W pracach dzieci obserwuje się duże zróżnicowanie wielkości. To co jest dla dziecka znaczące, jest największe.
Najważniejsza postać na rysunku zawiera najwięcej szczegółów. Jest to przykład zastosowania perspektywy intencjonalnej, która jest wyższym etapem ukazywania przez dziecko rzeczywistości. 31
Przyglądając się pracom plastycznym dzieci przedszkolnych, zastanawiamy się często nad ich szczególnym urokiem. Żywe barwy, śmiałe pociągnięcia pędzlem, zaskakujące zestawienia form, które cechują wytwory ekspresji plastycznej przedszkolaków, mogą być źródłem estetycznych przeżyć, zbliżonych do przeżyć podczas oglądania wystaw malarstwa współczesnego.
Twórczość malarska Pollocka, Mathieu, Kantora czy innych malarzy gestu na przykład Klee, Kandinsky`ego, przypomina dziecięce sposoby obrazowania świata. Malarze tacy jak Picasso wysoko cenili wytwory sztuki dziecięcej.
Dzieci przedszkolne także są oczarowane malarstwem współczesnym. Widocznie owe symbole, gesty, magia znaku czy harmonia układów kompozycyjnych są przez nie odczytywane. Dzieci akceptują sztukę abstrakcji. Cieszą się grą barw, doszukują się w formach ludzkich postaci elementów twarzy lub konturów zwierząt.
Poddanie się nastrojowi chwili, ekspresja „wnętrza”, wyrażanie za pomocą znaku plastycznego uczuć radości, smutku, bólu, przyjemności to treść działań artystycznych zarówno dzieci w wieku przedszkolnym jak i twórców sztuki współczesnej.
Sztuka małego dziecka jest bliższa sztuce współczesnej, dlatego trzeba się na niej znać choć odrobinę, by nie wyrządzić krzywdy dziecku i nie żądać tego, czego dokonać nie potrafi. Dziecku trzeba pozwolić myśleć. Nie wolno tłumić jego inicjatywy, zmuszać do schematycznego myślenia, do szablonowego sposobu działania.
Twórczość plastyczną dziecka należy traktować z szacunkiem i powagą, oceniać na miarę jego psychiki i możliwości. Dzięki szczególnej trosce o rozwój rysunkowy dzieci doprowadzimy do momentu, w którym będą „opowiadały” o swoim świecie, problemach i radościach, czytelnie i pięknie.
25 Red. Z. Kszysztoszek, Sztuka plastyczna w wychowaniu przedszkolnym, Warszawa 1967.
26 V. Lowenfeld , Twórczość a rozwój umysłowy dziecka, Warszawa 1977, s. 8.
27 V. Lowenfeld, op. cit. s. 9.
28 W. Lam, Sztuka dziecka i jej naturalny rozwój, Warszawa 1960.
29 A. Maslow, w: S. Samoraj, Artystą być... w przedszkolu: Edukacja w przedszkolu, s. F 1.3.
30 S., Szuman, O sztuce i wychowaniu estetycznym, Warszawa 1962, s. 12.
31 V. Lowenfeld, W. L. Britain, Twórczość a rozwój umysłowy dziecka, Warszawa 1977.
32 S. Popek, Analiza psychologiczna twórczosci plastycznej dzieci i młodzieży, Warszawa 1985. Dorota Dobrołowicz Nauczyciel wychowania przedszkolnego |
