Zdrowie to nie domena medycyny. Jest ono tworzone i odczuwane przez ludzi w ich codziennym życiu – gdzie się uczą, pracują, bawią i kochają. Zdrowie to między innymi efekt troski o siebie i innych.
Uświadomienie ludziom tego faktu i nauczenie ich, jak dbać o zdrowie, jest wyzwaniem także dla pedagogiki, zwłaszcza dla pedagogiki zdrowia.
mgr Marzena Żybura
Wstęp
Zdrowie to nie domena medycyny. Jest ono tworzone i odczuwane przez ludzi w ich codziennym życiu – gdzie się uczą, pracują, bawią i kochają. Zdrowie to między innymi efekt troski o siebie i innych.
Uświadomienie ludziom tego faktu i nauczenie ich, jak dbać o zdrowie, jest wyzwaniem także dla pedagogiki, zwłaszcza dla pedagogiki zdrowia.
Pedagogika zdrowia jest – według M. Demela, twórcy jej założeń, teoretyczną podstawą wychowania zdrowotnego. W ostatnim dwudziestoleciu dokonały się na świecie zmiany w koncepcji (filozofii ) zdrowia oraz w strategii działań na rzecz jego ochrony i poprawy. W 1977 roku rewolucja Światowego Zgromadzenia Zdrowia w Ałma-Acie postawiła przed rządami i Światową Organizacją Zdrowia zadanie podjęcia takich działań, aby „w 2000 roku wszyscy obywatele osiągnęli taki poziom zdrowia, który umożliwi im twórcze życie pod względem społecznym i ekonomicznym”(Rządowa Komisja do Opracowywania Raportu ZOW 2000). Wynika to z dwóch przesłanek: stan zdrowia ludzkości nie jest zadawalający mimo wzrastających nakładów na służbę zdrowia i postępu w diagnostyce oraz technikach leczenia, nadal istnieją duże nierówności w zakresie zdrowia nawet w krajach o wysokim stopniu rozwoju, a zdrowie nie może być przywilejem, lecz powinno być prawem każdego człowieka. Rewolucja ta stanowiła podstawę do opracowywania strategii „Zdrowia dla wszystkich w roku 2000”, a następnie do rozwinięcia nowego kierunku działań – promocji zdrowia. Ta nowa filozofia i strategia działań zostały przyjęte także przez Polskę i znalazły wyraz między innymi w Narodowym Programie Zdrowia (Lider 1993, 5, 3).
Nowe podejście do zdrowia, jego ochrony i promowania wymaga tworzenia odpowiedniej polityki państwa, a także uczestnictwa różnych sektorów, społeczności, grup i jednostek.
1. TRADYCJE NAUKI O ZDROWIU
Praktyki i działania zdrowotne stanowiły ważny element systemów religijnych i filozoficznych. Polegały one na propagowaniu ćwiczeń cielesnych, diety, masażu i wodolecznictwa. Każdy naród, system społeczny, polityczny czy religijny wnosił do skarbnicy o zdrowiu swoje własne teorie i metody. Metody te nie skupiały uwagi na rozwoju mięsni, lecz na poznaniu własnej głębi. Medycyna alternatywna, ludowa i medycyna Wschodu rozwijały się poza naukową medycyną materialistyczną Zachodu. Ich zbliżenie następuje współcześnie.
Drogi do medycyny współczesnej wiodą od Herodicusa, który uczył Hipokratesa – m.in. zalecać ćwiczenia fizyczne. Hipokrates wprowadził zasadę po pierwsze nie szkodzić – primum non nocere oraz podał wiele informacji, jak chronić zdrowie. Jego idee rozwiną K. Galen, podnosząc profilaktyczną rolę gimnastyki, masażu i diety. Zasady Galana upowszechniał Avicenna, który m.in. nawoływał do poznania właściwości własnego organizmu, do stosowania ćwiczeń cielesnych i oddechowych, które m.in. oczyszczają i polepszają cyrkulację soków organizmu. Propagatorami zdrowia w końcu średniowiecza byli Paracelsus i Mercurialis.
W czasach nowożytnych tworzą się natomiast naukowe zręby medycyny Zachodu, pogłębiona została wiedza o organizmie, o stanach zdrowia i choroby. W XVII w. kolejnymi prekursorami zdrowia byli Tissot, Bacon. Wiek XIX to dorobek myśli naukowej Virchowa i innych. W całej Europie pojawiają się ruchy i organizacje propagujące gimnastykę i gry towarzyskie. W Polsce poczynania w zakresie promocji zdrowia były dziełem Jordana czy Leszczyca-Falęckiego.
2. W POSZUKIWANIU ISTOTY ZDROWIA
W potocznym rozumieniu zdrowie ujmuje się jako stan braku choroby - „antyteza realnej choroby”. Jednak ujęcie to stwarza zaledwie przesłanki do działalności leczniczej i profilaktycznej (Heszen-Niejodek,s. 457).Formułę tę specjaliści uznali za niewystarczającą, nazbyt ubogą – w tym również w dziedzinie wychowania, gdyż pedagogika potrzebuje podejścia dynamicznego, optymistycznego i pozytywnego, ukazującegomożliwości rozwoju i doskonalenia zdrowia (Demel, 1980, s. 99: 1999: Heszen-Niejodek, 1997, s. 27).
Szeroko rozpowszechniona jest definicja przyjęta w 1948 roku przez Światową Organizację Zdrowia, w której zdrowie to nie tylko brak choroby i niedołęstwa, ale stan dobrego fizycznego, psychicznego i społecznego samopoczucia.
Ogromne jest znaczenie wiedzy o istocie zdrowia, o czynnikach decydujących o jego kształcie, o procesach, które mu służą lub je zakłócają. Podstawowym elementem zdrowia jest energetyka organizmu, wytwarzanie i dystrybucja energii. Jak podają Bulicz i Murawow (1997), rozpowszechnienie się chorób nieepidemicznych w ostatnich dziesięcioleciach zbiega się ze znacznym obniżeniem wartości wskaźnika maksymalnego wykorzystania tlenu. Zostały ustalone granice tego wskaźnika, poniżej których występują u człowieka zaburzenia zdrowia, wytyczono też bezpieczny poziom wartości wskaźnika.
Dla struktury zdrowia ważny jest również czynnik organizacyjny. Dystrybucja energii dopływającej z zewnątrz do organizmu, głównie przez spożycie, jest z punktu widzenia zdrowia istotna, decyduje ona bowiem o wartości wskaźników otłuszczania, proporcjach wagowo-wzrostowych. Energia jest wykorzystywana na potrzeby wewnętrzne i zewnętrze. Zdrowie można opisywać jako stan równowagi ze środowiskiem zewnętrznym, gdyż zdolność do życia jako możliwość przeciwstawienia się środowisku. Zdrowie można traktować jako proces, zdolności i możliwości organizmu, który w danym momencie można określić jako stan.
Istotnym elementem zbliżającym waleologię z antropologią jest konieczność wyjaśnienia i poznania zjawisk zdrowotnych u naszych przodków w bliższej i dalszej perspektywie historycznej oraz w przestrzeni geograficznej. Brak takiej znajomości utrudnia bieżące działania i planowanie przyszłych w zakresie promocji zdrowia (A. Jopkiewicz, 2000, s. 315).
3. DEFINICJA ZDROWIA
Powszechnie jest używana definicja Światowej Organizacji Zdrowia (WHO,1947): Zdrowie jest to stan dobrego fizycznego, psychicznego i społecznego samopoczucia, a nie tylko brak choroby lub niepełnosprawności (kalectwa).
Definicja ta uwzględnia holistyczne podejście do zdrowia oraz pozytywne jego aspekty (dobre samopoczucie – „dobrostan”, a nie tylko brak choroby).
Holistyczne i interdyscyplinarne postrzeganie problematyki zdrowia zaowocowało powstaniem wielu jego definicjom o rozszerzonym polu analizy. Wśród nich szczególnie użytecznymi są funkcjonalne ujęcie zdrowia, których zilustrowaniu posłużyć mogą opracowania:
· Talkota Parsona (1969, s. 340 ), który określa zdrowie w odniesieniu do wykazywania przez jednostkę optymalnej umiejętności efektywnego pełnienia ról i zadań wyznaczonych jej przez proces socjalizacji.
· Macieja Demela (1980, s. 100 ), uznającego, że zdrowie to „poziom sprawności funkcji ustrojowych w stosunku do środowiska (tzw. potencjał adaptacyjny), sztuka panowania nad własnym ciałem i psychiką.
· Zofii Słońskiej, Małgorzata Misiuny (1993, s.68 ), ujmujących zdrowie jako „poddającą się zmianom zdolność zarówno do osiągania szczytu własnych fizycznych, psychicznych, społecznych możliwości, jak i pozytywnego reagowania na wyznania środowiska; zdrowie nie jest celem samym w sobie, lecz środkiem umożliwiającym człowiekowi takie wykorzystywanie istniejących możliwości, aby życie ludzkie stało się lepsze, bogatsze, pełniejsze”.
· Ireny Heszen-Nieodek, Annabel K. Broome (1991, s. 73 ), dla których zdrowie to dostępna energia / ogólna zdolność do sprostania wymaganiom i osiągnięcia celów życiowych, przy jednoczesnym uchronieniu się od chronicznego braku równowagi; zdrowie rozumiane jest jako poziom koncepcji życiowej jednostki.
· Kazimierza Dąbrowskiego (1989, s. 32 ), określającego zdrowie psychiczne jako „zdolność do rozwoju w kierunku wszechstronnego rozumienia, przeżywania i odkrywania coraz wyższej hierarchii rzeczywistości i wartości, aż do konkretnego ideału indywidualnego i społecznego”.
· Rene Dubosa (1970, s. 281 ), według którego zdrowie to możliwość wykorzystania wszelkich możliwości – w ścisłym związku z tym, co jest kochane – „ziemią i wszystkimi jej cudownościami”.
Przedstawione definicje zdrowia stanowią zaprzeczenie statystycznych jego ujęć – obok dynamiki uwypuklono w nich element twórczy oraz zaznaczono powiązania zdrowia z procesem wartościowania.
W najnowszych dokumentach Światowej Organizacji Zdrowia podkreśla się, że zdrowie jest:
1. wartością , dzięki której jednostka lub grupa może realizować swoje aspiracje i potrzebę satysfakcji oraz zmieniać środowisko i radzić sobie z nim,
2. zasobem (bogactwem) dla społeczeństwa, gwarantującym jego rozwój społeczny i ekonomiczny; tylko zdrowe społeczeństwo może tworzyć dobra materialne i kulturalne, rozwijać się, osiągać odpowiedni poziom jakości życia,
3. warunkiem (środkiem) codziennego życia ( a nie jego celem), umożliwiającym lepszą jego jakość, koncepcją, eksponującą korzyści ( dobre samopoczucie, sprawność fizyczna), a nie negatywne skutki (choroby i zaburzenia).
Powyższe definicje dotyczyły zdrowia jednostki. Istnieje także pojęcie zdrowia:
1. zbiorowości – stan dynamicznej równowagi między populacją a otoczeniem, zapewniającym jej możliwość przetrwania i rozwoju dzięki korzystnemu ukształtowaniu cech biologicznych jednostek oraz pomyślnych zmian w środowisku, ( Z. J. Brzeziński, C.W. Korczak, 1987).
2. środowiska – wszystkie aspekty zdrowotne środowiska człowieka, w tym także działania zmierzające do poprawy jakości tego środowiska z punktu widzenia stanu zdrowia populacji, ( J. A. Sokal, 1993).
Z przedstawionych wyżej rozważań wynikają praktyczne wnioski:
1. Zdrowie nie jest czymś stałym, danym raz na zawsze. Nie wystarczy go sobie życzyć, należy je zdobywać, podobnie jak zdobywa się wiedzę, zawód, dobra materialne itd.
2. Dobre zdrowie to większa szansa na sukces w szerokim znaczeniu tego słowa, w tym także materialny ( sprawny i wydajny człowiek ma szansę na lepszą pracę).
3. Życie ludzkie przedłuża się, lecz sztuką jest zachować pełną sprawność i poczucie radości życia przez długie lata. Aby to osiągnąć, trzeba wcześnie „zainwestować” w swoje zdrowie i sprawność.
4. WALEOLOGIA – PROMOCJA ZDROWIA
W ostatnim dziesięcioleciu współczesna nauka wzbogaciła się o nową gałąź wiedzy. Jest nią waleologia, co w przekładzie z greki oznacza naukę o zdrowiu, a w łacinie vale! – to pozdrowienie – bądź zdrów! Specjalność ta wykształciła się w odpowiedzi na potrzeby czasu.
Według Bulicz i Muranowa (1997) waleologia stawia sobie zadanie zbadania natury istoty zdrowia – waleogenezę, przyczyny, czynniki i mechanizmy zdrowia.
Założenia i cele:
„Promocja zdrowia” jest obecnie terminem modnym. Często jednak utożsamia się ją z „mówieniem o zdrowiu”. Tymczasem jest to system określonych działań mających na celu kształcenie u ludzi zachowań zdrowotnych, stylu i warunków życia sprzyjających dobremu samopoczuciu i poprawie zdrowia, ( A. Jaczewski, 1998).
Promocja zdrowia wykracza poza system opieki zdrowotnej i obejmuje działania międzysektorowe, w których uczestniczą jednostki, grupy ludzi, społeczność lokalna:
· Budowanie zdrowej polityki publicznej, w której ustawodawstwo, polityka finansowa, podatki, usługi, produkcja itd. uwzględniają sprawy zdrowia, a decydenci na różnych poziomach są świadomi skutków zdrowotnych swoich decyzji i akceptują swą odpowiedzialność za zdrowie.
· Tworzenie środowiska życia i pracy sprzyjającego zdrowiu. Pozyskanie do aktywności na rzecz zdrowia społeczności lokalnej, wspieranie jej wysiłków, tworzenie grup samopomocy w społeczności. Wspieranie osobistego i społecznego rozwoju ludzi, stymulowanie ich samorozwoju poprzez udostępnienie informacji, edukację do zdrowia, doskonalenie umiejętności życia.
· Reorientacja służby zdrowia, zwłaszcza podstawowej opieki zdrowotnej, tak, aby jej pracownicy obok dotychczasowych funkcji terapeutycznych pełnili rolę doradców zdrowia.
· Skuteczność w promowaniu zdrowia wymaga współdziałania i tworzenia na różnych poziomach dobrowolnych koalicji dla osiągnięcia wspólnego celu. Potrzebne są do tego nowe umiejętności – komunikowania się z ludźmi, nie narzucania im własnych pomysłów, słuchania innych, kierowania pracą grup ludzi nie w sposób autorytarny i dyrektywny, lecz demokratyczny. Niezbędne są także nowe metody i podejścia.
Tradycyjne metody, którymi dotychczas były medycyna, oświata zdrowotna, wychowanie zdrowotne, są mało skuteczne dla zmian stylu życia ludzi. Strategicznym celem promocji zdrowia jest jego kształtowanie, wzmacnianie oraz optymalizacja statusu zdrowotnego jednostki i populacji. Aby to osiągnąć, wyznacza się szereg celów operacyjnych, których realizację ocenia się za pomocą empirycznych wskaźników (Z. Jethona, A. Grzybowski, 2000).
Główne cele operacyjne w Polsce to:
1. Zmniejszenie zachorowalności i przedwczesnej umieralności.
2. Redukcja czynników ryzyka.
3. Zmiana innych zachowań zdrowotnych.
4. Zmniejszenie absencji chorobowej.
5. Obniżenie kosztów opieki zdrowotnej.
6. Wzrost wiedzy społeczeństwa o czynnikach wpływających na zdrowie.
7. Lepsze standardy organizacyjne.
A. Zasady i metody promocji zdrowia.
Promocja zdrowia oparta jest na kilku zasadach, które mogą być uznane za wytyczne działań praktycznych, a jednocześnie wskazują na jej nowatorstwo w stosunku do tradycyjnej medycyny i ochrony zdrowia. Spośród tych zasad dwie wydają się najważniejsze:
· Promocja zdrowia obejmuje WSZYSTKICH ludzi, a nie tylko chorych bądź zagrożonych chorobą (grupą ryzyka). Zasadę tę dobrze wyraża hasło zadaniowe WHO: „Something for all but more for those in need” (Coś dla wszystkich, lecz więcej dla tych, którzy są w potrzebie).
· Promocja zdrowia zajmuje się wszystkimi czynnikami zwiększającymi potencjał zdrowia. Powoduje to, że do rozwoju teorii promocji zdrowia przyczyniają się także dyscypliny pozamedyczne, jak socjologia, psychologia, pedagogika, ekonomia, polityka społeczna, marketing czy filozofia.
B. Współczesne strategie promocji zdrowia.
Promocja zdrowia jest zjawiskiem wieloaspektowym, zatem możliwe są różne podejścia do jej zasadniczych problemów. Do najczęściej wyróżnianych należą:
1. Podejście medyczne – najważniejsza w nim jest poprawa zdrowia i prewencja chorób.
2. Podejście behawioralne – koncentrujące się na zmianie zachowań.
3. Podejście edukacyjne – bliskie tradycyjnej oświacie zdrowotnej.
4. Podejście marketingowe – którym orientacja na odbiorcę z jego specyficznymi cechami, potrzebami i oczekiwaniami zastępuje dotychczasową orientację na wytwarzany „produkt”.
5. Podejście zmiany społecznej.
Perspektywy dalszego rozwoju promocji zdrowia są dobre, zwłaszcza gdy rozpatrujemy je w kategoriach „myślenia życzeniowego”. Oceniając je bezstronnie i realistycznie można się spodziewać, iż w miarę jak rozszerzający się sektor prywatny będzie przejmował część usług naprawczych (leczniczych), rządy i resorty publiczne w naturalny sposób będą skupiały uwagą i koncentrowały środki na działanie prewencyjne oraz promocyjne – co daje nadzieję na istotną poprawę stanu zdrowia jednostki i zbiorowości.
LITERATURA
1. Brzeziński Z. J., Korczak C. W., Higiena i ochrona zdrowia, Warszawa PZWL, 1987;
2. Bulicz E., Murawow I., Teoretyczne podstawy waleologii, Politechnika Radomska, 1997;
3. Dąbrowski K., W poszukiwaniu zdrowia psychicznego, Warszawa, 1989;
4. Demel M., O wychowaniu zdrowotny, Warszawa, PZWS, 1968;
5. Demel M. Pedagogika zdrowia, Warszawa, WSiP, 1980;
6. Dubos R., Człowiek, środowisko, adaptacja, Warszawa, 1970;
7. Heszen-Niejodek I., Psychologia zdrowia, W: Psychologia. Podręcznik akademicki, red. J. Strelau, Gdańsk 2000;
8. Heszen-Niejodek I., Psychologia zdrowia jako dziedzina badań i zastosowań praktycznych, W: Psychologia zdrowia, red. I. Heszen-Niejodek, H. Sęk, Warszawa, 1997;
9. Heszen-Niejodek I., Broome A. K., Rozwój zastosowań psychologii do obszaru zdrowia i choroby, „Przegląd Psychologiczny”, 1991, nr 1;
10. Jaczewski A., Biologiczne i medyczne podstawy rozwoju i wychowania, Warszawa, WSiP, 1998;
11. Jopkiewicz A., Auksologia a promocja zdrowia, Kielce, 2000;
12. Jethona Z., Grzybowski A., Medycyna zapobiegawcza i środowiskowa, Warszawa, WL PZWL, 2000;
13. Narodowy Program Zdrowia, Lider, 1993;
14. Parsons T., Struktura społeczna a osobowość, Warszawa, 1969;
15. Rządowa Komisja do Opracowywania Raportu ZOW 2000, Cele i zadania polskiego programu „Zdrowie dla wszystkich w roku 2000”, Warszawa PZWL, 1987;
16. Słońska Z., Misiuna M., Promocja zdrowia, Słownik podstawowych terminów, Warszawa, 1993;
17. Sokal J. A., Zdrowie środowiskowe, „Lider”, 1993;
|
