Charakterystyka dziecka upośledzonego umysłowego w stopniu lekkim jest skomplikowana z uwagi na ogromne zróżnicowanie jednostkowe. Rodzaj i poziom zaburzeń wynika z faktu, iż etiologia upośledzenia w stopniu lekkim zawiera kilka czynników patogennych. Ponadto w opracowaniach naukowych podkreślany jest wpływ środowiska rodzinnego na występowanie upośledzenia w stopniu lekkim, a także uwarunkowań społecznych lub opóźnienia społecznego. Często trudno jest rozstrzygnąć, czy poziom funkcjonowania w momencie badania młodszych dzieci wynika z rzeczywistego upośledzenia, czy tylko braku stymulacji w rodzinie.
Dzieci upośledzone umysłowo w stopniu lekkim nie wyróżniają się wyglądem zewnętrznym wśród rówieśników. Dopiero po wnikliwej obserwacji można zauważyć istotne odchylenia w funkcjonowaniu określonych czynników psychofizycznych.
Dzieci upośledzone umysłowo w stopniu lekkim w wyniku oddziaływania wielu czynników lub uszkodzeń centralnego układu nerwowego mają utrudniony i zaburzony poziom spostrzegania. Spostrzegania u tych dzieci przebiega wolniej, jest węższe zakresowo - dzieci te najczęściej spostrzegają niespecyficzne związki i cechy. Najłatwiej im wyodrębnić cechy zewnętrzne, silnie zaznaczone – np. barwa, kształt, materiał. To, co zdrowe dziecko z reguły widzi od razu, dziecko upośledzone często nie dostrzega, albowiem wieloelementowy obszar spostrzegania jest dla nich obszarem małoelementowym. Podczas oglądania rzeczywistości takie dzieci spostrzegają w danym momencie mniejszą część niż normalnie, rzeczywistość widzą niewyraźnie i niedokładnie. Związane jest to ze znacznym zaburzeniem analizy i syntezy. Bardzo często dzieci takie charakteryzuje niedojrzałość percepcyjna, szczególną trudność sprawia mu orientacja w sytuacjach nietypowych, w innych warunkach zadania - ” dziecko upośledzone mało widzi – kiedy patrzy i mało słyszy kiedy słucha” ( H. Borzyszkowska)
Dzieci upośledzone umysłowo w stopniu lekkim charakteryzują zaburzenia koncentracji uwagi na znaczących bodźcach. Uwaga ich jest często krótkotrwała, mało podzielna, łatwo ulega zakłóceniu ( jest odwracalna). Za typowe uważa się szablonowość, a nawet bezwład myślenia.
Rozwój dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim bardzo często zatrzymuje się na poziomie myślenia konkretno – obrazowego. Mają one bardzo zaburzone myślenie abstrakcyjne, słowno – pojęciowe. Kłopoty sprawia im abstrahowanie, uogólnianie, tworzenie pojęć, wnioskowanie i przewidywanie ( myślenie konkretno – obrazowe). M. Bogdanowicz podkreśla, że uczeń upośledzony umysłowo w stopniu lekkim osiąga w wieku 15 – 21 lat wiek inteligencji 8 – 12 lat. Zaburzenia wyższych form myślenia powoduje, że bardzo dużo umiejętności jest niedostępne dla osób z niedorozwojem umysłowym w stopniu lekkim.
Dzieci upośledzone umysłowo w stopniu lekkim różnią się na niekorzyść od dzieci normalnych o tym samym wieku inteligencji pod względem pamięci logicznej, zarówno w zakresie pamięci natychmiastowej, jak i trwałej. Mają ograniczoną pojemność pamięci. Dzięki dość dobrej pamięci mechanicznej opanowują stosunkowo bogate słownictwo. Niestety ich pamięć logiczna jest zaburzona w dużym stopniu, dlatego dzieci z trudem przyswajają nowy materiał, niedokładnie odtwarzają, nie umieją wykorzystać wiadomości i umiejętności w praktyce stąd kłopoty np. ze zrozumieniem treści wyuczonych na pamięć, posługiwaniem się tabliczką mnożeniem lub odpytywaniem na wyrywki, ponieważ wymaga to wybiórczego stosowania zapamiętanych treści. Trudno jest ukształtować u dzieci aktywną postawę na zapamiętanie. Potrzebują one większej ilości powtórzeń i cyklicznego powtarzania zapamiętanych informacji lub wyuczonych treści. W pracy z takimi dziećmi konieczne jest posługiwanie się konkretami i wizualnymi środkami dydaktycznymi.
Słownictwo ich jest często ubogie pod względem formy i treści. Dzięki dość dobrej pamięci mechanicznej i możliwości opanowania znacznego słownictwa dzieci te mają dobrze opanowaną mowę odtwórczą, natomiast słabą funkcję mowy twórczej – wyraża się to w np. trudności ze zrozumieniem znaczenia wypowiedzi oraz samodzielnym tworzeniem opowiadań. Rozwój mowy u dzieci upośledzonych umysłowo stopniu lekkim często jest opóźniony. Dzieci te często charakteryzuje też niedorozwój mowy, a także wtórne następstwa mowy - niedorozwój o charakterze psychologicznym, pedagogicznym i społecznym. Dzieci upośledzone umysłowo będąc w sytuacjach nowych często ujawniają lęk przed mówieniem, co często utrudnia, a nawet uniemożliwia nawiązywanie kontaktów społecznych. W następstwie zubożają się doświadczenia społeczne dziecka, w tym także zdolność werbalnego komunikowania się z innymi osobami.
U dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim często stwierdza się niestałość emocjonalną, impulsywność, niedomagania w zakresie mechanizmów kontroli emocjonalnej. Wykształca się w nich poczucie bycia niepotrzebnym, z czasem rozwija się wysoka potrzeba wsparcia socjalnego. Często występują trudności adaptacyjne, powiązane z lękiem, wrogością, uzależnieniem i niską samooceną. Na skutek częstych, niekorzystnych informacji na temat własnej osoby płynącej z otoczenia dzieci te wytwarzają negatywny obraz samego siebie. Dzieci upośledzone są mniej wrażliwe na ekspresje emocji niż dzieci w normie intelektualnej. Brak umiejętności odczytywania emocji wyrażonych np. mimiką tłumaczy się tym, że często opiekunowie tych dzieci chroniąc je przed negatywnymi doświadczeniami emocjonalnymi, które dostarcza często otoczenie dziecka, działają przyjaźnie i współczująco nawet, jeśli sytuacja nie jest adekwatna do tych uczuć. Utrudnia to kształtowanie ważnej kompetencji społecznej jaką jest wrażliwość na ekspresję emocji.
Ze względu na to, że krąg życiowej aktywności dzieci jest często bardzo zawężony, zakres prawidłowo rozumianych sytuacji społecznych ogranicza się głównie do tych bardzo dobrze znanych lub często powtarzanych. Dzieci te z trudem orientują się w zasadach społecznego życia, niektórym sytuacjom nie są w stanie w ogóle sprostać. Ich wyobrażenie o tym, co jest dobre, a co złe jest bardzo powierzchowne.
Dzieci upośledzone umysłowo wykazują mniejszą samodzielność w czynnościach codziennych, w samoobsłudze niż ich zdrowi koledzy. Nie dorównują rówieśnikom w zakresie rozwoju fizycznego, aktywności ekonomicznej. Częściej ujawniają zaburzenia zachowania w postaci wrogich postaw, wzmożonej reaktywności typu lękowego, postaw izolacyjnych, zachowań nieumotywowanyc, ujawniają utrudnienia w zakresie zdolności empatycznych. Dziecko upośledzone umysłowo najczęściej niewłaściwie odczytuje i rozumie sygnały społeczne, co utrudnia lub uniemożliwia podejmowanie decyzji akceptowanych społecznie. Wymaga ono więc celowej i planowej stymulacji w zakresie społecznego funkcjonowania.
Dzieci upośledzone umysłowo w stopniu lekkim charakteryzują się niższym poziomem rozwoju fizycznego. Ich sprawność wzrasta co prawda wraz z wiekiem, lecz dzieci te nie osiągają poziomu rozwoju cech motorycznych jaki reprezentują ich rówieśnicy w normie intelektualnej.
W stosunku do siebie dzieci upośledzone są mało krytyczne, lekceważą swoje braki i specjalną sytuację społeczną. Niektóre jednak dzieci cierpią z powodu swego ograniczenia, popadają w poczucie małej wartości i zniechęcenia. Bardzo często też buntują się lub stają się agresywne wobec otoczenia. Często to tylko od dorosłych będzie zależało jak będą one funkcjonowały w życiu. Przecież już w 1846 roku E. Seguin stwierdzał : „Oczekując na to , by medycyna potrafiła wyleczyć, będziemy się starali zrobić wszystko, by dzieci mogły skorzystać z dobrodziejstw wychowania „
LITERATURA:
Gładkowska J. ( 1999): Poznanie ucznia szkoły specjalnej. Warszawa, WSiP
Sękowska Z. ( 1982): Pedagogika specjalna. Warszawa, PWN
Urszula Włodarczyk
