REGIONALIZM I TRADYCJA W OTOCZENIU DZIECKA NA PRZYKŁADZIE ŚLĄSKA
"Dom, a zwłaszcza dom rodzinny, stanowił ostoję lokalnych i regionalnych wartości kulturowych lub – przeciwnie – był nośnikiem treści uniwersalnych, kosmopolitycznych, wolnych od odwołań do prywatnej ojczyzny. Często jednak stawał się zwornikiem obu tych światów: małego, utożsamianego najczęściej z miejscem urodzenia, najbliższym otoczeniem i wielkiego, kojarzonego zazwyczaj z ojczyzną, narodem, państwem czy nawet szerzej – z kontynentem." Rodzina i dom rodzinny jest "nośnikiem" wartości lokalnych i regionalnych. W kultywowaniu tradycji niebagatelną rolę odgrywa przedszkole, szkoła, społeczność lokalna. Całkiem szczególna rola należy do kościoła lokalnego oraz księży, zaangażowanych w społeczne trwanie tożsamości regionalnej i etnicznej na Górnym Śląsku.
Śląsk jest bardzo specyficznym regionem naszego kraju, jest to miejsce kontaktu wielu kultur, licznych społeczności i zbiorowości, do których należą:
- ludzie przybywający na Śląsk w poszukiwaniu nowego miejsca pracy i nowej ojczyzny prywatnej (gorole);
- ludność zamieszkująca od pokoleń (hanysy);
- rodzima społeczność Zagłębia Dąbrowskiego (gorole – Zagłębiacy).
Na Śląsku tradycja i regionalizm są istotnie zakorzenione w życie codzienne każdej rodziny, a zwłaszcza rodzin mieszkających w małych miejscowościach lub rodzin wiejskich. W rodzinie dziecko nabywa pewne wzory zachowań, systemy wartości, normy, odrzuca lub przyjmuje pewne autorytety, jak również zwyczaje i obyczaje. W rodzinie kształtuje się szacunek dla historii ojczyzny prywatnej, regionu dla biografii indywidualnej i rodzinnej, lokalnych bohaterów, dla gwary, środowiska przyrodniczego, tradycji muzycznych.
Ze względu na tematykę tej pracy podęto się wyjaśnieniu i interpretacji tych zwyczajów i tradycji, które zakorzeniły się na Ziemi Śląskiej i przetrwały do dzisiaj oraz są kultywowane zarówno w rodzinie jak i w otoczeniu dziecka.
Zwyczaje występujące w Polsce, jak również na Śląsku, związane są w głównej mierze z obrzędowością ludową występującą w połączeniu z liturgią Kościoła katolickiego.
Rok kościelny rozpoczyna się wraz z nastaniem adwentu, czyli między 29 listopada a 3 grudnia. W dniu 29 listopada obchodzone są Andrzejki, jako dzień zabaw i wróżb dla dziewcząt i chłopców. Przepowiada się wtedy przyszłość na podstawie znaków i symboli.
Takim najbardziej znanym sposobem przepowiadania przyszłości było i jest odczytywanie jej na podstawie kształtów powstałych z roztopionego wosku, tzw. lanego wosku. Adwent jest okresem wstrzemięźliwości od zabaw i uczestnictwa w specjalnych nabożeństwach adwentowych zwanych – roratami. Na Śląsku uczestnictwo w tych nabożeństwach jest bardzo popularne, zarówno wśród dorosłych jak i wśród dzieci, które wcześnie rano idą do kościoła z lampionami. Okres adwentu jest nie tylko okresem odnowy duchowej, ale również okresem przygotowania domostw do świąt Bożego Narodzenia. W każdym śląskim domu wykonuje się generalne porządki, dekoruje domy.
Na okres adwentowy 4 grudnia przypada również bardzo popularne w tym regionie kraju święto – Barbórka. Jest to święto obchodzone bardzo hucznie przez brać górniczą i ich rodziny, których na Śląsku nie brakuje, ze względu na specyfikę tego regionu i występujące tam bogactwa naturalne.
W dniu 6 grudnia św. Mikołaj obdarowuje wszystkie grzeczne dzieci prezentami.
Kolejnym ważnym dniem jest 24 grudnia – Wigilia. Jest to szczególnie ważny dzień w życiu całej rodziny, bowiem wszystkie czynności wykonuje się rodzinnie. Od rana przygotowuje się potrawy wigilijne, dekoruje choinkę, wszyscy są dla siebie życzliwi, gdyż na Śląsku znane jest takie powiedzenie: "jakoś na wilijo, takiś cały rok". Zgodnie z tradycją kolację wigilijną spożywa się w obecności całej rodziny wtedy, gdy zabłyśnie pierwsza gwiazdka, a jedno puste nakrycie pozostawia się dla przybysza. Samo spożywanie kolacji jest poprzedzone modlitwą i dzieleniem się opłatkiem. Podczas łamania się opłatkiem obecni składają sobie życzenia. Na śląskim wigilijnym stole występują takie potrawy jak np.: makówki, barszcz z uszkami, siemieniotka, zupa bakaliowa tzw. mocka, karp smażony i w galarecie, zupa grzybowa i inne. Nie wolno wstawać od wigilijnego stołu, wierzy się, że sprowadzi to śmierć na któregoś z domowników. Kolację wigilijną kończy się modlitwą, odpakowaniem złożonych przez Dzieciątko prezentów i wspólnym śpiewaniem kolęd. Zwyczajem śląskich rodzin jest uczestniczenie we mszy św. odbywającej o północy – pasterce. Święta Bożego Narodzenia spędza się w gronie rodzinnym.
Kolejnym zwyczajem, który zachował swą żywotność po dziś dzień są przedstawienia jasełkowe, wystawiane w kościele, przedszkolach, szkołach.
Po okresie świątecznym i noworocznym następuje czas wielkiej zabawy – karnawał, który trwa do środy popielcowej. Ludzie uczestniczą w zabawach i balach. W czwartek, który poprzedza środę popielcową, obchodzi się tzw. tłusty czwartek. Symbolem tego dnia na Śląsku jest pączek. Każdy zjada wtedy tyle pączków na ile ma ochotę, ma to zaspokoić apetyt przed nadchodzącym czterdziestodniowym postem.
Post, który poprzedza nadchodzące święta wielkanocne, jest okresem bardzo jałowym jeżeli chodzi o tradycje. Jedynym obchodzonym wtedy obrządkiem , który nie jest związany z Wielkanocą jest pożegnanie zimy – Marzanny, a przywitanie wiosennego gaika. Kukłę Marzanny wynosi się w uroczystej procesji ze śpiewem nad rzekę, tam się ją podpala i wrzuca do wody, z nad rzeki wraca się natomiast z gaikiem maikiem – symbolem nadchodzącej wiosny.
Jeżeli chodzi o zwyczaje związane z obchodzeniem Wielkiego Tygodnia i świąt Wielkanocnych to przede wszystkim należy wspomnieć: święcenie palm, porządkowanie domów, podwórek, uczestnictwo w obrządkach religijnych związanych z Wielkim Czwartkiem, Wielkim Piątkiem i Wielką Sobotą, przygotowywanie świątecznych potraw: malowanie jajek, gotowanie surowej, wędzonej szynki, pieczenie ciast – bab i mazurów.
W Wielką Sobotę – jak nakazuje zwyczaj – dzieci przynoszą do Kościoła koszyczki z tzw. święconym, czyli pokarmami niezbędnymi na świątecznym stole: jajka, sól, chleb, ciasto, szynka, baranek, słodycze. Pokarmy te są święcone przez kapłana, a każda rodzina spożywa je w niedzielę wielkanocną, dzieląc się nimi między sobą i składając sobie życzenia. Dzieci natomiast znajdują rankiem prezenty od zajączka.
Na Śląsku zachował się zwyczaj lanego poniedziałku. Ma on jednak pewną specyfikę: rano mężczyźni polewają kobiety niewielką ilością wody lub perfum, a po południu chłopcy w wieku szkolnym chodzą do domów, gdzie mieszkają dziewczynki i polewają je wodą toaletową. Z wdzięczności dziewczyny obdarowują chłopców słodyczami i kroszonkami, czyli malowanymi jajkami. W następny dzień dziewczyny biorą odwet i polewają wiadrami chłopców.
Ważnym elementem tradycji śląskich jest sposób obchodzenia Bożego Ciała. Właściciele pól i ogrodów zbierają kwiaty lub zielone gałęzie i dekorują nimi ołtarze. W procesji uczestniczą mieszkańcy, których część jest przebrana w charakterystyczne śląskie stroje. Zresztą, w niektórych śląskich miejscowościach, jeszcze dzisiaj można spotkać wiekowe babcie, zawsze ubrane w charakterystyczny śląski strój.
W podziękowaniu za zebrane plony rolnicy zawsze pamiętają, by złożyć modlitwy dziękczynne. Uczestniczą w uroczystej procesji przebrani w śląskie stroje, niosą przepiękny wieniec dożynkowy, symbol zebranych plonów, a następnie uczestniczą w zabawie.
Tak w obrzędach przedstawia się cały rok. Istnieje jeszcze wiele zwyczajów, które są związane z życiem rodzinnym, dotyczące zamążpójścia, urodzenia dziecka, budowy domu, śmierci jednak, mimo że kształtują poglądy dziecka i wpływają na nie, nie warto ich przytaczać, gdyż nie mają istotnego wpływu na przebieg edukacji regionalnej w przedszkolu.
Ważną i niepodważalną rolę w edukacji regionalnej odgrywa natomiast gwara, będąca "wyznacznikiem tożsamości regionalnej i swoistą wartością rdzennych mieszkańców Śląska. Służy porozumiewaniu się w codziennych kontaktach językowych oraz podtrzymywaniu więzi etnicznej z regionem."
H.Synowiec uważa, że "w edukacji regionalnej, zmierzającej do rozbudzenia poczucia więzi z regionem, nie można pomijać problemów jego swoistości językowej." Śląskie środowisko jest bardzo specyficzne, bowiem w szerszym zakresie używa się rodzimej gwary, a w węższym ogólnopolskiej odmiany języka, dziecko przyjmuje bowiem język grupy, w której przebywa, z którą ma kontakt, a więc rodziny, kolegów ze szkoły, z podwórka, społeczności lokalnej.
Kolejnym środowiskiem podtrzymującym tradycje i zwyczaje jest szkoła, a także społeczność lokalna, które mają niepodważalne znaczenie w procesie tworzenia nowoczesnego regionalizmu.
Edukacja regionalna ma na Śląsku "długą tradycję i bogate doświadczenie. Jej szczególną ponadczasową wartością jest integralny związek nauczania i wychowania z przeszłością, współczesnością i przyszłością najbliższego środowiska lokalnego, oparty na kryterium Prawdy, Dobra, Piękna i Świętości. Rezultaty edukacji regionalnej były widoczne w twórczym życiu wielu Ślązaków i ich wzory – wbrew koncepcjom antypedagogiki – należy popularyzować we współczesnym społeczeństwie jako przykłady intelektualnego i emocjonalnego związku człowieka z jego najbliższym środowiskiem, a także jako przykład zaangażowania w aktualne problemy otaczającej rzeczywistości i twórczego jej kreowania."
Bibliografia:
- M.S.Szczepański, Wielki mały świat regionalizmu (w:) "Śląsk" 1998, nr 7, s.13.
- M.S.Szczepański, Ludzie bez ojczyzny prywatnej i edukacja regionalna (w:) Edukacja regionalna. Od tradycji ku nowoczesności, Katowice 1996, Górnośląska Oficyna Wydawnicza SA, s.9.
- R.Hryń – Kuśmierek, Z.Śliwa, Encyklopedia tradycji polskich, Wydawnictwo Podsiedlik Raniowski i Spółka, Poznań 1998, s.10.
- Ks.H.Kuczob, Dąbrówka Wielka dawniej i dziś, Chorzów 2000, Centrum Usług Drukarskich, s.90 – 92.
- H.Synowiec, Miejsce gwary w szkole (w:) Edukacja regionalna. Od tradycji ku nowoczesności, Katowice 1996, Górnośląska Oficyna Wydawnicza S.A., s.21.
- H.Synowiec, Gwara w edukacji regionalnej (w:) Program Edukacji Regionalnej w zakresie języka polskiego dla klas IV – VIII szkoły podstawowej opr. L.Gilowa, K.Heska – Kwaśniewicz, H.Synowiec, Katowice 1997, s. 11.
- B.Reszka, Bliżej regionu i dziecka (w:) "Życie Szkoły" 2002, nr 4, s.249.
- S.Gawlik, W.Olbert, Edukacja regionalna a współczesne tendencje w pedagogice (w:) Wszechnica Górnośląska XI Edukacja Regionalna, Drukarnia Archidiecezjalna, Katowice 1995, s.34.
Autor: Wróbel Grażyna
|
