Samodzielna nauka dziecka w domu, zwana odrabianiem lekcji, stanowi niezwykle ważne ognisko procesu nauczania i wychowywania. Praca domowa ucznia jest kontynuacją nauki szkolnej przygotowującej dziecko do samokształcenia.
W klasie I-III praca domowa opiera się głównie na materiale programowym realizowanym w czasie kolejnych jednostek lekcyjnych, ma zazwyczaj charakter utrwalający wiadomości i umiejętności nabyte w szkole. To właśnie w domu najczęściej dziecko ma możliwości i okazję ponownego przemyślenia czy rozszerzania swojej wiedzy na określony temat. Może swobodnie zastanowić się nad problemami poruszanymi w szkole, klasie, porozmawiać z rodzicami, rodzeństwem, rówieśnikami, wyjaśnić wątpliwości, które pojawiły się w toku lekcji czy też samodzielnie, po przemyśleniu występującego problemu, starać się go rozwiązać, dojść do własnych wniosków.
W pierwszych latach nauki dziecko nie ma jeszcze nawyku uczenia się samodzielnie ani w szkole, ani w domu. Dlatego też ogromne znaczenie we właściwym wyrabianiu tego nawyku oraz konsekwentnym, a zarazem rozumnym, tj. odpowiednim pod względem wychowawczym, podejściu do tej problematyki mają rodzice. To na nich w głównej mierze spoczywa obowiązek wspomagania szkoły w realizacji celów dydaktyczno - wychowawczych.
Ta niezmiernie ważna korelacja działań, zarówno szkoły, jak i środowiska domowego, stanowi podstawę do kształtowania u dziecka cech osobowości, przejawiających się we właściwym stosunku do obowiązku szkolnego, rozwijaniu zainteresowań, a więc całej sfery poznawczej, pozytywnego stosunku emocjonalnego do szkoły, więzi z rodzicami potrafiącymi nawiązać ścisły kontakt z własnym dzieckiem. Często rodzice bagatelizują sprawy związane ze szkołą - tak przecież ważne dla małego ucznia - tłumacząc małe zainteresowanie brakiem czasu, przepracowaniem, pozostawiając z problemem dziecko często niepotrafiące sobie z nim poradzić. Mały uczeń stopniowo nabiera lekceważącego stosunku do szkoły, przy "cichej aprobacie" rodziców.
Innym skrajnym przypadkiem jest nadmierny ambicjonalizm rodziców, mający często negatywny wpływ na kształcenie się charakteru dziecka. Pomiędzy tymi postawami wychowawczymi znajduje się jakiś "złoty środek", jakiś idealny sposób oddziaływań, z którego rodzice powinni sobie zdawać sprawę i który przyniesie najlepsze efekty wychowawcze.
Ważną rzeczą jest ciągły kontakt rodzica z dzieckiem, wykazywania zainteresowania nie tylko jego postępami w nauce, ale również zachęcanie, motywowanie do nauki.
Oprócz roli wychowawczej stanowiącej istotę właściwego stosunku dziecka do prac domowych oraz do całego toku nauki szkolnej, rodzice mogą i powinni pomagać dziecku w nauce domowej. Nie mam tu na myśli pomocy czasochłonnej, polegającej na siedzeniu przy dziecku przez cały czas odrabiania lekcji czy też wyręczanie go, odrabianiu zadań za dziecko. Przeciwnie, są to elementy pomocy, które należy wyeliminować. Nie pozwalają one bowiem na przyzwyczajenie małego ucznia do samodzielnej pracy, uczą natomiast niesystematyczności i nieobowiązkowości.
Pozytywną reakcją rodziców jest przyzwyczajanie do dobrej organizacji pracy, odrabiania pracy domowej w ustalonym czasie, kształtowania stereotypu. Zmuszając uczniów do samodzielnego podejmowania codziennych obowiązków kształtuje się ich wolę i charakter, rozwija systematyczność i dokładność, inicjatywę, pomysłowość, wzmacnia wiarę we własne siły, kształtuje właściwy stosunek do pracy.
Jakie są rodzaje prac domowych?
Prace domowe uczniów można podzielić na cztery grupy ze względu na dominujący cel i zadania. Zadania mogą służyć:
a) opracowaniu nowego działu,
b) utrwalaniu przyswojonego materiału,
c) rozwijaniu umiejętności i nawyków,
d) rozwijaniu samodzielności i twórczej postawy uczniów.
Prace domowe, których celem jest opracowanie nowego materiału, są na ogół rzadziej stosowane od innych, choć wartość ich jest wyjątkowo duża. Wśród nich można wyróżnić zadania polegające na przygotowaniu materiału do nowych lekcji oraz - na uzupełnieniu materiału opanowanego w czasie lekcji. Przygotowanie materiału do nowej lekcji może być dla uczniów niezmiernie ciekawe, budzić ich zainteresowanie nową lekcją, co później odbija się korzystnie na jej przebiegu, zwłaszcza, gdy stwierdzą, że ten sposób posłużył im do rozwiązywania zagadnień na lekcji. Ponadto zetknięcie się uczniów kilkakrotnie z daną treścią - przed lekcją, na lekcji i w toku utrwalania - wpływa również dodatnio na trwałość wiadomości.
Do drugiej grupy zalicza się takie zadania domowe, które mają na celu utrwalenie przyswojonego materiału, a mianowicie zadania polegające na dalszym uczeniu się treści uprzednio na lekcji przyswojonej oraz na trwałym zapamiętaniu. Zadania te polegają przede wszystkim na uczeniu się z podręcznika, przy czym treść, którą uczniowie utrwalają, jest im już znana.
Trzecią grupę stanowią prace domowe, mające na celu rozwijanie umiejętności, nawyków i przyzwyczajeń. Zadania tego rodzaju stosuje się często zwłaszcza w nauczaniu tych przedmiotów, które wymagają ukształtowania wielu umiejętności i nawyków. Odnosi się to zwłaszcza do języka polskiego i języków obcych, a także do matematyki, zajęć technicznych i wychowania fizycznego.
Ponieważ przy wykonywaniu pracy domowej uczeń jest pozostawiony sam sobie, nauczyciel musi poświęcić wiele uwagi jej zadaniu. Przede wszystkim sama treść pracy domowej powinna być w sposób dla uczniów zrozumiały powiązana z treścią lekcji i dokładnie objaśniona. Uczniowie muszą też wiedzieć, w jaki sposób będą pracę wykonywać. Z tych względów w scenariuszu lekcji przewiduje się odpowiednią ilość czasu na zadawanie pracy domowej. Najczęściej będzie to końcowy fragment lekcji, gdyż po dokładnym omówieniu nowego materiału oraz powtórzeniu go i uporządkowaniu - uczeń potrafi łatwiej zrozumieć treść pracy domowej.
Zazwyczaj stosuje się formę zadania polegającego na wyjaśnieniu tematu i celu pracy oraz podaniu instrukcji. Nauczyciel podaje więc najpierw temat pracy domowej lub doprowadza samych uczniów do jego sformułowania tak, aby nawiązać do treści lekcji. Po wyjaśnieniu tematu dobrze jest zainteresować uczniów celem pracy. Instrukcja wykonawcza powinna być konkretna, jasna i wyczerpująca, a przy tym w miarę krótka. Bardzo często dotyczy ona sposobu, w jaki uczeń ma sam skontrolować swoją pracę. Uczniowie muszą powtórzyć, co zostało zadane, ewentualnie postawić pytania związane z treścią pracy, prosić o dodatkowe wyjaśnienia, a w końcu - zapisać temat pracy domowej w zeszycie.
Praca domowa spełnia zatem określone funkcje, których celem jest powtarzanie i utrwalanie wiadomości i umiejętności zdobytych w szkole. Aby funkcje te zostały w pełni zrealizowane, konieczne jest zapewnienie dziecku odpowiednich warunków pracy. Problem ten nie odnosi się tylko do czasu poświęconego przez ucznia na naukę oraz odciążenia go od innych zajęć domowych, ale również do całego szeregu uwarunkowań wpływających na wytworzenie właściwego klimatu wokół pracującego nad pracą domową ucznia.
Bez względu na sytuację mieszkaniową, należy dziecku urządzić stałe miejsce pracy. Powinno ono mieć swój stolik (biurko), szafkę, półeczkę lub regał, gdzie będzie układało we właściwym porządku podręczniki, zeszyty i inne przybory szkolne.
Dzieci niemające własnego kącika do pracy, nie mają warunków do odpowiedniej koncentracji, niezbędnej przy pracy umysłowej, szybko się dekoncentrują, odrabiają lekcje w sposób chaotyczny lub nie odrabiają w ogóle, przychodząc do szkoły nieprzygotowane. Bez względu na warunki mieszkaniowe należy, dla dobra dziecka, wygospodarować kącik czy pokoik do pracy, urządzony tak, aby dziecko lubiło w nim przebywać. Jest to, więc zadanie dla rodziców, których pomysłowość może przyczynić się do stworzenia przytulnego i wygodnie urządzonego miejsca pracy ucznia.
Przy projektowaniu pokoju lub kącika dla ucznia, należy wziąć pod uwagę następujące reguły:
stolik do odrabiania lekcji powinien być tak ustawiony, aby światło padało z lewej strony,
lampa stołowa nie powinna mieć ani jaskrawego, ani zbyt słabego światła, nieodpowiednie oświetlenie psuje wzrok,
krzesło powinno być przystosowane do wzrostu dziecka; niewygodna pozycja przy pisaniu czy czytaniu może spowodować skrzywienie kręgosłupa, a ponadto wpływa to niekorzystnie na samopoczucie dziecka, które szybciej się męczy, jest znużone i zniecierpliwione,
pomieszczenie powinno być często wietrzone.
Ogromny wpływ na rezultaty w nauce ma zdrowie dziecka. Zadaniem rodziców jest obserwowanie swoich dzieci i szybka reakcja na ewentualne zmiany chorobowe. Ale nawet zdrowe dziecko nie może dobrze pracować, gdy jest głodne. Często bywa tak, że dzieci z różnych przyczyn nie zaspokoiły głodu, przychodzą do szkoły bez śniadania i mają potem olbrzymie trudności z koncentracją. Głodne dziecko nie może się skupić na lekcji, tylko myśli o zaspokojeniu głodu. Aby temu zaradzić, rodzice muszą wyposażyć dzieci w śniadanie do szkoły albo przypilnować, żeby zjadły je przed wyjściem, w domu.
Dobrym sposobem na wdrażanie dziecka do samodyscypliny jest ustalony w rodzinie porządek dnia, w którym przeznacza się czas na różne zajęcia.
Tak więc jest czas na odrabianie lekcji, na czytanie, na zajęcia poświęcone na zainteresowania poszczególnych członków rodziny, także dzieci. Taka racjonalna organizacja życia w rodzinie, to nic innego, jak przyzwyczajanie dziecka do planowania czasu poświęconego na naukę i czasu wolnego. Uczeń powinien wykonywać prace domowe o stałej porze dnia, co wprowadza pewną dyscyplinę pracy oraz zapobiega szkodliwemu pośpiechowi. Uczeń nie powinien przystępować do odrabiania lekcji zaraz po przyjściu ze szkoły (gdyż jest zmęczony) lub zaraz po wysiłku (gdyż jego organizm wymaga odpoczynku). Jeśli uczeń pracuje w szkole przed południem, lekcje powinien odrabiać po upływie ok. 2h po obiedzie, jeśli natomiast uczy się w szkole po południu (II zmiana) - wskazane jest, aby pracę domową odrabiał w godzinach przedpołudniowych i kończył ją na 2h przed rozpoczęciem zajęć w szkole.
Nawyk uczenia się codziennie w tych samych godzinach powoduje szybsze wykonywanie czynności przygotowawczych i szybszą koncentrację w pracy nad lekcjami. Czas poświęcony na naukę w przypadku dzieci młodszych nie powinien być zbyt długi, a godziny, w których dziecko pracuje, nie mogą kolidować z godzinami snu (uczniowie klas I-III powinni spać 10-12h na dobę), najlepiej umysłowo pracuje się dzieciom rano w godzinach 8-11, zaś po południu od 15-17.
Oprócz reżimu czasowego należy stworzyć uczniowi spokojną atmosferę. Głośne rozmowy domowników, kręcenie się, zamieszanie, odrywanie dziecka od pracy, włączone radio czy telewizor nie sprzyjają koncentracji uwagi na odrabianej pracy. Programy telewizyjne nie mogą być wyznacznikiem czasu przeznaczonego na naukę w domu. Należy je więc dostosować do czasu, kiedy dzieci już wypełniły obowiązki związane z nauką. Programy telewizyjne, a zwłaszcza filmy powinny podlegać selekcji i kontroli rodziców, i być dostosowane do wieku i możliwości percepcji ucznia. Nieodpowiednio dobrane do psychiki dziecka filmy i programy mogą wyrządzić w niej wiele nieodwracalnych szkód psychicznych i emocjonalnych. Niedopuszczalne są sytuacje, kiedy dzieci oglądają w telewizji wszystko, co wywołuje napięcie emocjonalne powodujące stres, zmęczenie i brak chęci do pracy.
Istotnym elementem mającym wpływ na kondycję psychofizyczną dziecka pracującego w domu nad lekcjami, jak również na jakość odrabianej pracy domowej, ma odpoczynek, chwila relaksu w czasie nauki. I choć niewskazane jest gwałtowne odrywanie dziecka od nauki z powodu np. wykonania drobnych zakupów, to zalecane jest stosowanie krótkich przerw we właściwym momencie, połączonym np. z zaczerpnięciem świeżego powietrza.
Zapewnienie dziecku komfortowych warunków do nauki, dobrze przygotowany warsztat pracy, dbałość o higienę psychiczną i fizyczną dziecka, stworzenie mu właściwej atmosfery sprzyjającej nauce, to podstawowe zadania, którym powinni sprostać troskliwi rodzice.
Jednak najważniejszą rzeczą jest postawa rodziców wobec uczącego się dziecka. Dziecko wykonując swoje obowiązki, powinno być przekonane o ich ważności. Dlatego tak ważne jest zainteresowanie sprawami ucznia ze strony rodziców, życzliwość, zachęta do nauki, dostrzeganie przez rodziców jego sukcesów i porażek, pomoc w niwelowaniu trudności i pojawiających się kłopotów w nauce, rozmowy o szkole, o tym, czego się nauczyło, systematyczność w kontrolowaniu odrabianych prac domowych oraz wyników w nauce, stosowanie pochwał i nagród. Bywa również i tak, że rodzice poświęcają bardzo dużo czasu swoim pociechom, starają się wymusić na nich jeszcze większe zaangażowanie, chęć do pracy, zmusić je do jeszcze większego wysiłku umysłowego. Często zniecierpliwieni i rozdrażnieni wolnym tempem pracy dziecka i nieumiejętnością poradzenia sobie z zadaniem, wyręczają je, popisują się swoimi umiejętnościami, ograniczając działalność samodzielną dziecka do minimum lub też pozostawiając je wyłącznie w pozycji biernego obserwatora. Taka postawa jest nie tylko szkodliwa pod względem dydaktycznym, ale również wychowawczym, bo nieetyczne jest przecież przedstawianie w szkole nauczycielce, - która ocenia samodzielność ucznia - pracy wykonanej przez rodziców. Przyzwyczajanie do daleko idącej niesamodzielności uczy nieuczciwości, unikania większego wysiłku i odpowiedzialności.
BIBLIOGRAFIA
1. R. Raczyńska "Jak pomóc dziecku w odrabianiu pracy domowej?", Dyrektor szkoły nr 7-8/97, s.55
2. B. Suchodolski "Pedagogika", s.413
Iwona Dąbrowska
Publiczne Gimnazjum w Świątkach |
