Określenia "czytanie" i "pisanie" są rozumiane bardzo różnie przez badaczy. Występujące w literaturze definicje można podzielić na dwie grupy. Grupę pierwszą stanowią typowe określenia. Dla Elkonina: "Czytanie to tworzenie dźwiękowej formy słowa na podstawie jego obrazu graficznego". Przez dźwiękową formę słowa rozumie on "organizację dźwięków w określonym następstwie czasowym". Jednostką dobrze czytającą, według tego autora, będzie ta, która potrafi utworzyć prawidłowo formę dźwiękową jakiegokolwiek słowa na podstawie jego symbolu graficznego. Elkonin nie traktuje rozumienia tekstu jako głównego wskaźnika prawidłowo opanowanej umiejętności czytania. Soffieti i Hall upatrują w rozwoju czytania i pisania transponowania grafemów na fonemy oraz słów zapisanych na słowa mówione. Konsekwencją takiego stwierdzenia jest dobieranie do nauki czytania tekstów charakteryzujących się odpowiednimi własnościami fonetycznymi zawartych w nich słów-określone układy spółgłosek, samogłosek w nagłosie, wygłosie i śródgłosie itp. Alkanina Poznańska uważa, iż czytania należy uczyć w podobny sposób jak matematyki, od początku nauki eksponować technikę czytania i nie wikłać jej w fabularne treści, ponieważ ona rozprasza uwagę dziecka i nie pozwala skupić się na zasadniczym zadaniu, jakim jest rozpoznawanie i odtwarzanie znaków graficznych. H.Meterowa podaje, iż "czytanie wymaga umiejętności rozpoznawania, różnicowania drobnych elementów pod względem kształtu, kierunku, eliminowania cech nieistotnych oraz przestrzegania poziomego kierunku czytania od lewej do prawej strony(...) Funkcjonalny układ czynności czytania uzależniony jest od graficznej, fonematycznej, artykulacyjnej oraz semantycznej strony systemu języka; w nauce czytania analiza i synteza jest procesem o tyle skomplikowanym, że dotyczy równocześnie strony graficznej i dźwiękowej wyrazu, przy czym obraz graficzny jest tylko materialną osnową dla analizy i syntezy słuchowej".
Druga grupa definicji czytania kładzie nacisk na rozumienie odczytywanego tekstu. Tinker i McCullough uważają: "Czytanie polega na rozpoznawaniu symboli (drukowanych lub pisanych) stanowiących bodziec do aktualizowania znaczeń "wbudowanych" w doświadczenie jednostki oraz do powstawania nowych znaczeń znanych już słów poprzez manipulowanie pojęciami już posiadanymi. Natomiast Russell za istotę czytania uważa:
- identyfikację symbolu graficznego,
- zrozumienie znaczenia symbolu już zidentyfikowanego.
Mathis przyjmuje podobne stanowisko, kiedy mówi, iż uczenie się czytania polega na uczeniu się rozpoznawania i identyfikowania symboli oraz na uczeniu się znaczeń tychże symboli.
Określenia czytania i pisania spotykane w naszej literaturze. Jurkowski: "czytanie stanowi przede wszystkim złożony proces językowy i poznawczy"; Mystkowska: "czytanie to proces sensoryczno-motoryczny, intelektualny, emocjonalny i wychowawczy"; Malendowicz: "czytanie jest procesem złożonym i dynamicznym. Na proces ten składają się zjawiska fizyczne, fizjologiczne i psychologiczne". Styczek; "czytanie jest umiejętnością rozszyfrowania kodu graficznego, aby dziecko mogło czytać musi poznać poszczególne znaki języka polskiego, czyli litery. A istotą umiejętności czytania jest zdolność dziecka do tłumaczenia albo rozszyfrowania określonych znaków języka pisanego". Więckowski podaje; "istotą umiejętności czytania jest zdolność dziecka do tłumaczenia albo rozszyfrowywania znaków języka pisanego, a podstawowymi elementami czytania są rozumienie czytanego tekstu i związana z tym technika czytania". Prezentowane tu określenia można traktować jako wyraz "podejścia psychologicznego", psychologicznego przeciwieństwie do omówionego wyżej "podejścia lingwistycznego". Aby dziecko mogło z zainteresowaniem uczyć się czytać i pisać, musi od początku prawidłowo rozumieć znaczenie znaków graficznych, musi uczyć się na materiale "coś oznaczającym", a nie na materiale bezsensownym, tzn. takim, którego nie rozumie, który nic dla niego nie oznacza. Uczenie się czytania i pisania to w istocie uczenie się nowego języka, to opanowanie mowy pisanej.
A jest to, jak pisze Tyszkowa "skomplikowany proces angażujący wielorako różnorodne czynności dziecka: sensoryczne (wzrokowe, słuchowe, kinestetyczne), ruchowe (artykulacyjne oraz złożone manualne), poznawcze (pamięciowe, spostrzeżeniowe itp.), a przede wszystkim złożone czynności umysłowe". Autorka podaje trzy zasadnicze etapy w opanowaniu mowy pisanej:
1 - etap, w którym funkcja graficznej reprodukcji słowa uczynnia się tylko pod wpływem działania wzrokowego bodźca pisma łącznie z jego bodźcami akustycznymi i kinestetyczno-ruchowymi (konieczna jest analiza słuchowo-artykulacyjna i dany wzrokowo wzór pisma);
2 - etap graficznego reprodukowania słowa słyszanego (czynność pisania uruchamia się pod wpływem bodźców słuchowo-kinestetycznych, co w dydaktyce odpowiada pisaniu wg wzoru własnej mowy lub pisaniu ze słuchu);
3 - etap pisania słów pomyślanych, (...) bywa zwykle przygotowany stopniowo przez wprowadzenie pisania z pamięci słów poprzednio widzianych bądź słyszanych".
Zatem czytanie jest procesem wymagającym współdziałania szeregu właściwości psychicznych człowieka: współdziałania analizatorów, sprawnego przebiegu wielu procesów myślowych odpowiedzialnych za prawidłową analizę i syntezę informacji, ich przetworzenie, skojarzenie z posiadanym doświadczeniem. Kształtowanie umiejętności czytania polega na kształtowaniu szeregu umiejętności cząstkowych, jak np. rozpoznawanie znaków, jakimi są litery, kojarzenie obrazu graficznego z jego odpowiednikiem dźwiękowym, rozumienie znaczenia słowa w zależności od kontekstu w jakim się pojawi.
Proces kształtowania umiejętności czytania i pisania rozpoczyna się obecnie już w przedszkolu od rozwijania gotowości do czytania i pisania, a w najstarszej grupie wiekowej (dzieci 6-letnich) także kształtowania tzw. elementarnej umiejętności czytania i pisania. Głównym celem uczenia się pisania i czytania to opanowanie jeszcze jednego narzędzia służącego lepszemu poznawaniu otaczającego świata oraz lepszemu przekazywaniu informacji. Zatem, umiejętność czytania i pisania jest narzędziem poznawania świata w takim samym sensie, jak jest nim również mowa człowieka, opanowanie czynności werbalnego porozumiewania się z innymi ludźmi. Nie umie czytać i pisać dziecko, które jedynie poprawnie nazywa litery, poprawnie reprodukuje dźwiękowo zapisane wyrazy czy zdania, które rozumie znaczenie pojedynczych słów, a nawet potrafi poprawnie odtworzyć treści przeczytanego zdania czy tekstu.
Anna Brzezińska proponuje szerokie ujęcie umiejętności czytania i pisania, w którym wyróżnia trzy uzależnione od siebie aspekty:
Techniczny - rozpoznawanie, kojarzenie i i różnicowanie grafemów i fonemów, umiejętność ich odtwarzania (werbalnego w czytaniu i manualnego w pisaniu) w odpowiednim czasie. Polega to na kojarzeniu znaków graficznych i fonicznych i odwrotnie - technika czytania i pisania.
Semantyczny - kojarzenie rozpoznanych znaków z posiadanym doświadczeniem, rozumienie dosłowne treści słów i zdań - czytanie ze zrozumieniem.
Krytyczno - twórczy, ustosunkowanie się do tekstu, ocena czytanych treści w kontekście własnego doświadczenia; interpretacja tekstu - dosłowne, przenośne.
Umiejętność korzystania z odczytanych treści i ich znaczeń - czytanie krytyczne i twórcze.
Przygotowanie dziecka do czytania i pisania będzie zawsze obejmować trzy sfery:
sferę procesów psychomotorycznych (sprawność analizatorów wzrokowego, słuchowego, kinestetyczno-ruchowego, sprawność aparatu artykulacyjnego oraz sprawność manualna),
sferę procesów poznawczych (poznawczych w tym głównie myślenie, zasób pojęciowy i słownikowy dziecka),
sferę procesów emocjonalno-motywacyjnych (nastawienie dziecka wobec konieczności opanowania tych umiejętności, pokonywania trudności),
Wszystkie te aspekty są nawzajem uwarunkowane i od nich zależy, jak szybko dziecko opanuje umiejętność czytania i pisania oraz jak sprawnie będzie się nim posługiwało. Aspekt emocjonalno-motywacyjny decyduje o tym, czy rzeczywiście dziecko umie czytać. Przygotowanie dziecka w okresie przedszkolnym polegające na kształtowaniu zainteresowania książką, czerpania radości i satysfakcji z jej czytania. Zwracania uwagi w procesie doskonalenia umiejętności czytania i pisania na pobudzenie dziecka do refleksji. Przetwarzanie tekstu poprzez inne formy ekspresji kształtuje wewnętrzną potrzebę nauczenia się dobrego czytania i pisania. W pierwszych etapach czytania i pisania zwiększa się odporność uczenia się trudności. Znacznie ważniejsze jest to, czy dziecko rozumie ideę książki, czy treść książki wywołuje w nim jakieś przeżycia, napięcia, pytania, dociekania niż to, że się jąka, "połyka" litery kiedy głośno czyta, czyta mało ekspresywnie, niedokładnie rozumie znaczenie niektórych słów w czytanym tekście.
Duże emocjonalne zaangażowanie dziecka przejawia się w samodzielnych poszukiwaniach, zadawaniu wielu pytań, upartym i mozolnym "ćwiczeniu się" w "pisaniu" pierwszych słów, "odczytywaniu". Krytyczne ustosunkowanie się do odczytywanych treści, dziecko zaczyna odkrywać, że o tym co się mówi można pisać, że do pewnych tekstów się powraca do innych nie. Dziecko odkrywa, że odczytane treści z książki kucharskiej, przewodnika turystycznego można we własnym działaniu odpowiednio wykorzystać.
Gotowość dziecka do czytania i pisania.
Markowska, za dziecko dojrzałe do nauki czytania uważa takie, które "osiągnęło właściwy poziom rozwojowy w zakresie funkcji decydujących o prawidłowym przebiegu nabywania umiejętności czytania". Downing i Thackray ujmują gotowość do nauki czytania: Pojęcie gotowości do jakiegokolwiek rodzaju uczenia się odnosi się do takiego stadium rozwoju dziecka, w którym może ono uczyć się czegoś nowego z łatwością i bez napięcia emocjonalnego oraz osiągać sukces, ponieważ wysiłki nauczyciela dają zadawalające rezultaty". Do osiągnięcia odpowiedniego poziomu gotowości do nauki czytania istotne znaczenie będzie miał trening m. in. w zakresie umiejętności wzrokowego i słuchowego różnicowania rozmaitych bodźców. Chcąc we właściwy sposób przygotować dziecko do nauki czytania, ukształtować u niego odpowiedni poziom gotowości do tego typu działań, konieczne jest umożliwienie mu wykonywania różnego typu działań, w toku których będą kształtowane umiejętności stanowiące podstawę do właściwej nauki czytania. Dziecko należy zachęcać do podejmowania działań.
Gotowość do czytania i pisania to taki stan w rozwoju dziecka, będący rezultatem dojrzewania oraz dotychczasowego treningu wychowawczego przede wszystkim na terenie rodziny, który czyni je wrażliwym na znaki, ich istotę i znaczenie w procesie komunikowania się ludzi, a jednocześnie gotowym do odnoszenia korzyści ze wskazówek otoczenia dotyczących opanowania umiejętności czytania i pisania. Anna Brzezińska ujmuje stan gotowości do czytania i pisania w trzy aspekty:
gotowość psychomotoryczna, ukształtowanie się u dziecka tych wszystkich umiejętności i sprawności, które decydują o sprawnym opanowaniu techniki czytania i pisania. To rozpoznawanie i klasyfikacja według istotnych cech różnorodnych znaków, nawet symboli graficznych, kojarzenie znaków graficznych dźwiękiem, obrazkami, różnicowanie symboli graficznych, wyróżnianie braków w znakach graficznych, znajomość nazw liter, pisanie niektórych liter, odwzorowywanie znaków, kojarzenie ze sobą w pary liter dużych i małych. O wysokim poziomie gotowości do rozpoczęcia nauki czytania i pisania świadczy ukształtowanie się u dziecka wszystkich powyższych umiejętności. Będzie to zachodziło dopiero wtedy, gdy zostaną spełnione warunki, które możemy określić jako "psychologiczne uwarunkowania gotowości do czytania gotowość pisania": prawidłowa wymowa, określona lateralizacja, wysoka sprawność ręki dominującej zarówno w zakresie szybkości, jak i w precyzji ruchów, prawidłowy poziom percepcji wzrokowej, słuchowej, koncentracji uwagi na dłuższy czas, właściwa koordynacja wzrokowo-słuchowo-ruchowa, pamięć.
gotowość słownikowo-pojęciowa, opanowanie umiejętności różnorodnego operowania już posiadanym doświadczeniem psychologicznym i lingwistycznym (językoznawczym), umożliwiające właściwe rozumienie najpierw słuchanych tekstów, a niezbędne do kształtowania umiejętności czytania i gotowość pisania ze zrozumieniem.
gotowość emocjonalno-motywacyjna, u dziecka w wieku przedszkolnym będzie ujawniać się poprzez dążenie do rozumienia, na czym polega istota czytania i pisania, umiejętność podania cech różniących czytanie od mówienia czy opowiadania bajek, poprzez umiejętność odróżniania w książce tego, co jest ilustracją, znakiem, od tego, co jest literą czy słowem. Poprzez umiejętność wyróżniania takich cech, jak np. liczba wierszy na stronie, liczba szpalt, szerokość szpalt. Ważne jest ogólne nastawienie dziecka wobec własnej aktywności, wobec samego siebie i poznawanej rzeczywistości. Im większym stopniu będzie to własna twórcza aktywność dziecka, tym lepsze będą warunki kształtowania się u niego gotowości do czytania i pisania.
Od dorosłych zależy czy dzieci pokochają czytanie i nie będą tego traktować jako przymus. Opowiadajmy o swoich ulubionych książkach z dzieciństwa, podsuwajmy ciekawe tytuły, np. gdy będziemy razem w bibliotece. Kiedy dziecko zaczyna składać sylaby, podsuwajmy mu książki z dużym drukiem i małą ilością tekstu. Radość, że samodzielnie przeczytało całą książkę, zmobilizuje je do dalszego wysiłku. Nie zapominajmy o pochwałach! Często kupujmy kolorowe pisemka i komiksy. Rysunkowe przygody bohaterów zachęcają do wgłębienia się w tekst. Nigdy nie rezygnujmy z czytania dziecku nawet wtedy, gdy już potrafi czytać samo. Czasem wystarczy dziecku przeczytać dla zachęty kilka pierwszych stron, żeby z ochotą zabrało się do dalszej lektury. Sztuką równie trudną jak opanowanie techniki czytania, jest rozumienie treści zawartych w tekście. Umiejętność tę dzieci doskonalą stopniowo, równolegle do postępów w zakresie techniki czytania. Jednak już od pierwszych kontaktów z mową pisaną, powinny być świadome tego, że czyta się po to, aby się czegoś z tekstu dowiedzieć, a więc w celu znalezienia odpowiednich informacji. Pamiętajmy więc, aby w wolnych chwilach zabawić się ze swą pociechą wykorzystując gry, zabawy i rozrywki umysłowe. Występujące u dzieci pragnienie rozwiązania zagadki, sprostanie regułom gry czy zabawy, mobilizuje je do dokładnego i uważnego czytania. Jeśli dzieci samodzielnie odkrywać będą, co znaczą przeczytane wyrazy, czytanie stanie się dla nich czynnością pobudzającą ciekawość, niosącą przeżycia. Same sięgną po lekturę i z fascynacją będą przeżywać losy książkowych bohaterów.
Bibliografia:
Dudzińska I.: Z doświadczeń przysposabiania sześciolatka do nauki czytania. "Wychowanie w Przedszkolu" 1977 nr 2.
Meterowa H.: Integracja matematyki z początkową nauką czytania i pisania. "Życie szkoły" 1973 nr 9.
Mystkowska H.: Uczymy czytać w przedszkolu. Warszawa 1977, WSiP.
Weseliska L.: O gotowości dzieci do podjęcia nauki czytania i pisania. "Wychowanie w przedszkolu" 1974 nr 6.
Zborowski J.: Początkowa nauka czytania. Warszawa 1959, PZWS.
Krystyna Łączniak
Szkoła Podstawowa Wycisłowo |
