Do elementów, które wymienia się w strukturze szkoły jako instytucji obok podmiotu wychowania (ucznia), treści kształcenia (wynikające z treści wychowania) zalicza się nauczyciela. Jego rola organizowanej działalności wychowawczej jest znacząca. Ma on realizować cele i zadania wychowawcze, a przede wszystkim kształtować i troszczyć się o wszechstronny rozwój osobowości wychowanków i przygotować ich do życia w teraźniejszym i przyszłym społeczeństwie.
To, w jaki sposób przekazywane normy, wartości i postawy zostaną przez uczniów zaakceptowane, zinternalizowane zależy od wielu czynników, a jednym z nich jest autorytet nauczyciela jego osobowość i sposób działania.
Według Mieczysława Śnieżyńskiego na autorytet nauczyciela składają się trzy elementy: gruntowna i stale aktualizowana wiedza, perfekcyjne umiejętności metodyczne i pozytywne cech osobowości. Tylko łącznie te elementy mogą świadczyć o szacunku i uznaniu, jakim darzyć będą nauczyciela uczniowie. Co oznacza zwrot "gruntowna i stale aktywizowana wiedza" nauczyciela?
Nauczyciel przekazując tajniki różnych dziedzin wiedzy, ich prawidłowości i zasady sam zobowiązany jest do gruntownego poznania danej nauki. Dokładne rozeznanie i znajomość treści nauczanego przedmiotu pozwoli na swobodę poruszania się w zawiłościach i zakrętach nauki. Dlatego nauczyciel zmuszony jest do ustawicznego kształcenia. "Nie dość jest, aby nauczyciel umiał nauki, które podawać podjął się przez swój urząd, ale nadto powinien pojąć całą ich treść, wiedzieć ich użycie i koniec i być sposobnym uczyć onych" - pisał Grzegorz Piramowicz.
Kolejna cecha autorytetu nauczyciela to umiejętności metodyczne, które dotyczą sposobu przekazywania wiedzy. Nauczyciel winien stosować przystępną i zrozumiałą formę przekazu, umieć dostosować stopień trudności do możliwości uczniów, jednak to jedna z najtrudniejszych czynności.
Proces dydaktyczno-wychowawczy przebiega w toku kontaktów nauczyciela z uczniem. Kontakty te mogą mieć dwojaki charakter: zewnętrzny, gdy nauczyciel i uczeń traktują się jako uciążliwą konieczność oraz wewnętrzny, gdy uczeń darzy sympatią nauczyciela, a jego cechy osobowościowe mają ogromną wartość. Jakie zatem cechy osobowościowe decydują o autorytecie nauczyciela? Trzeba by skłonić się ku przekonaniu, że stan nauczycielski należy do tych nielicznych zawodów, w których wykonywanie zaangażowana jest cała osobowość. Nauczycie oddziałuje na ucznia całym swoim postępowaniem i zachowaniem, całym swoim życiem społecznym, osobistym, a nawet rodzinnym. Czas przebywania ucznia z nauczycielami jest czasem znaczącym w wymiarze jego trwania i oddziaływania. Zatem i zachowanie się ucznia będzie w pewnej mierze konsekwencją prezentowanych zachowań nauczycielskich. Nauczyciel określa swoim zachowaniem, swoim stylem pracy, kształt wzajemnych stosunków interpersonalnych. Prawidłowe interakcje będą wpływały pozytywnie na właściwą komunikację, będą rodziły zaufanie. Interakcje te, to istotny element budowy autorytetu nauczyciela.
Powróćmy jednak do pozytywnych cech osobowości, jako ważnego czynnika składającego się na uznanie w oczach innych. Oto wykaz cech wzoru osobowościowego nauczyciela opracowany przez Zygmunta Mysłowskiego:
1. Umiejętność kontaktu z młodzieżą.
2. Czynna sympatia.
3. Poszanowanie godności ludzkiej ucznia.
4. Kredyt zaufania, jakim powinno się obdarzyć ucznia.
5. Sprawiedliwość.
6. Zgodność między słowem a postępowaniem.
7. Niezawodność.
8. Umiejętność stawiania wymagań i konsekwencji w egzekwowaniu.
Wpływ osobowości nauczyciela polega przede wszystkim na tym, że zachowanie nauczyciela, jego stosunek do ucznia, jego styl działania zdeterminowane są w dużej mierze przez właściwości jego osobowości. Architekt może być złym człowiekiem i zbudować dom ładny i wygodny, a już nauczyciel, zły człowiek, jest sprzecznością w samym określeniu, niemożliwością. Nauczyciel taki może czasem nauczyć, rzeczy oderwanych, przypadkowych, ale pozostanie uczniowi obcy, w życiu jego żadnego wpływu nie odegra. Nauczyciel wychowawca jest odpowiedzialny nie tylko za odpowiedni rozwój wszystkich dyspozycji, jakie przejawia człowiek, ale także za ich zwielokrotnienie. Wychowanie winno dawać sens ludzkiemu życiu i zapewnić jego intensywność i bogactwo.
Kolejną zasadniczą sprawą w pracy nauczyciela jest łączenie nauczania z wychowaniem bez względu na rodzaj nauczanego przedmiotu. Każda treść niesie ze sobą odpowiednie wartości wychowawcze, które często są zaprzepaszczone w praktyce. Nauczyciel wrażliwy i doświadczony zawsze będzie umiał owe wartości wydobyć. Dobrym nauczycielem jest ten, który łączy nauczanie z wychowaniem. Jedność nauczania i wychowania to nie tylko łączenie treści merytorycznych z wychowawczymi, ale także zachowanie nauczyciela, jego sposób i jakość życia.
Co jeszcze decyduje o autorytecie nauczyciela?
Nauczyciel działa w sytuacjach, których nie da się do końca zaprogramować, ustalić, przewidzieć. Dlatego istotną rolę odgrywają tutaj działania spontaniczne, indywidualne inwencje. Są to działania łączące ze sobą rozum i uczucia, uczciwość i zaangażowanie społeczne.
Nauczycieli powinno się gruntownie przygotowywać do wykonywania zawodu tak, żeby byli w stanie sprostać różnym programom nauczania i zmianom w każdych warunkach. Zmieniają się metody nauczania, w każdej dziedzinie nauki dzieje się coś nowego. Lekcje przestały być jedynym źródłem wiedzy dla uczniów. Nauczyciel stoi przed kolejnym wyzwaniem - dostrzegać zachodzące zmiany i uwzględnić je w swojej pracy dydaktyczno-wychowawczej. Jan Władysław Dawid pisał: "W żadnym zawodzie człowiek nie ma tak wielkiego znaczenia jak w zawodzie nauczyciela".
Literatura:
Mieczysław Śnieżyński: Nauczanie wychowujące. Kraków 1995, Wydawnictwo Naukowe PAT
Grzegorz Piramowicz: Powinności nauczyciela. Warszawa 1988, WSiP
Zygmunt Mysłowski: Cechy osobowe sprzyjające sprawności wychowania. Warszawa 1977, PZWS
Jan Władysław Dawid: O duszy nauczyciela. Warszawa 1992, PZWS
Aldona Kopczyńska |
