1. Zdrowie i rekreacja
W ostatnich kilku latach w obliczu bezradności wobec cywilizacyjnych problemów zdrowotnych, zaczęto kłaść nacisk na profilaktyczno - edukacyjny aspekt ochrony zdrowia. Rewolucja poglądów nie nastąpiła z dnia na dzień, ewoluowała przez dziesięciolecia, aby przybrać dzisiejszy kształt i trend. Na obecnie preferowany model dbania o zdrowie miało wpływ wiele czynników. Jednym z nich jest odejście od redukcjonistycznego definiowania zdrowia.
Wydawać by się mogło, że udzielenie odpowiedzi na pytanie, czym jest zdrowie, nie powinno sprawiać większych kłopotów. Po głębszym zastanowieniu się dochodzimy do przekonania, że jest to sprawa bardzo skomplikowana. Trudności z określeniem zdrowia wynikają stąd, że nie ma ono materialnego desygnatu, jest bardziej ideą niż czymś rzeczywistym. Zdrowie jest "pojęciem relatywnym, względnym, odnoszącym i konstytuującym się w powiązaniu z całokształtem bytów i zjawisk, zachodzących na różnych płaszczyznach poznawczych: antropologicznej, anatomicznej, fizjologicznej, psychologicznej, socjologicznej, filozoficznej, pedagogicznej, cybernetycznej, ideologicznej, politycznej, a także teologicznej i religijnej". W rozumieniu powszechnym spotykamy się z różnymi określeniami zdrowia, za pomocą których pragniemy wyrazić pogląd, że dany człowiek zasługuje na miano człowieka zdrowego. Mówimy, że zdrowy jest ten osobnik, który wstał z łóżka po ciężkiej chorobie. Zdrowym nazywamy człowieka, który nie ma kłopotów z pokonaniem marszem określonego odcinka. Zdrowym jest również kosmonauta czy sportowiec. Wedle tej interpretacji zdrowym jest każdy, kto nie jest chory. Inaczej mówiąc - zdrowie to brak choroby. Jest to negatywna definicja zdrowia, stwarzająca przesłanki do działalności leczniczej. Klasyfikowaniem ludzi chorych zajmuje się medycyna, według stopnia odejścia od normy danego organu czy układu. Precyzyjnie określa kryteria oceny stanu zdrowia poszczególnych narządów.
Dla celów wychowawczych negatywna definicja zdrowia jest zbyt uboga. W tej dziedzinie potrzebna jest definicja pozytywna, która by tłumaczyła, co to znaczy, że wychowanie ma na celu wzmocnić, rozwinąć, pomnożyć czy udoskonalić zdrowie. Zgodnie z istotą wychowania, definicja zdrowia powinna być dynamiczna, pozytywna i optymistyczna. Wymaganiom tym w większości odpowiada sformułowanie przyjęte przez Światową Organizację Zdrowia, według której "zdrowie to nie tylko nieobecność choroby i niedołęstwa, ale stan dobrego fizycznego, psychicznego i społecznego samopoczucia". Pełne zdrowie pozwala więc człowiekowi pokonywać przeszkody, podejmować wysiłki fizyczne i umysłowe, pozwala cieszyć się życiem. W tej definicji brak jest jednak wyraźnego kryterium klasyfikacyjnego w odniesieniu do zdrowia pozytywnego, do zdrowia, "którego podstawą jest brak choroby, a następnymi szczeblami coraz wyższe stany funkcjonalne sfery materialnej, psychicznej i socjalnej człowieka, w odpowiedni sposób skoordynowane ze sobą". W tym kierunku idzie Maciej Demel, wyrażając pogląd, "że zdrowie jest stanem subiektywnym, indywidualnym, a nawet intymnym i dąży do wyznaczenia obiektywnych kryteriów oceny zdrowia pozytywnego, określania jego poziomów oraz stopni doskonałości". Mówi on nie o cząstkowym braku zdrowia, ale o zdrowiu w rozumieniu holistycznym. Takie rozumienie zdrowia jest jednoczesnym potwierdzeniem tezy, że zdrowie można kształtować, kreować, podnosić na wyższy poziom. Maciej Demel określa zdrowie jako "poziom sprawności funkcji ustrojowych w stosunku do środowiska (tzw. potencjał adaptacyjny) oraz jako sztukę panowania nad własnym ciałem i psychiką. Takie zdrowie stanowi cechę ( czy zespół cech ) podlegającą rozwojowi jakościowemu i ilościowemu". Autor dodaje, że "owa sztuka panowania nad własnym ciałem i psychiką wpływa na sprawność funkcji ustrojowych. Wyjaśnienie to pozwała uznać zdrowie za wartość, którą można doskonalić, rozwijać, pomnażać, potęgować zarówno pod względem ilościowym jak i jakościowym".
Na szczególną uwagę zasługują jeszcze dwie inne definicje zdrowia, które należy uznać za najbardziej udane ze względu na formę, treść i syntetyczność. Jedną z nich jest definicja Juliana Blickarskiego. Twierdzi on, że zdrowie to "samosterujący układ równowagi między procesami anabolizy i katabolizy w płaszczyźnie somatycznej, integracji i dezintegracji, w płaszczyźnie psychicznej, syntonii i dystonii, w płaszczyźnie społecznej. Ponadto wszystkie te płaszczyzny spięte są ze sobą nadrzędnym mechanizmem regulującym". Charakterystyczną cechą tej definicji jest ukazanie zdrowia jako "efektu ścierania się przeciwstawnych członów, jako procesu, w wyniku którego ciągle powstają coraz doskonalsze (lub gorsze) konstrukcje zdrowia. W wyniku dezintegracji powstają integracje, jedności na coraz wyższym poziomie skomplikowania i doskonałości. Kierunek tych zmian może być odwrotny. owe jedności mogą powstawać na coraz niższym poziomie. Uzależnione jest to od tego, czy zdrowie u danej jednostki zależy od wartości w praktyczny sposób kultywowanych, czy też stanowi wartość nieistotną. Funkcję koordynacyjną w tym zespole zmian stanowi mechanizm regulujący, który w tym przypadku może być utożsamiany z osobowością".
Trafnie zdefiniował zdrowie Kazimierz Dąbrowski, który skoncentrował się głównie na sposobie rozumienia zdrowia psychicznego. Według niego "zdrowie oznacza zdolność do rozwoju w kierunku wszechstronnego rozumienia, przeżywania, odkrywania i tworzenia coraz wyższej hierarchii rzeczywistości i wartości, aż do konkretnego ideału indywidualnego i społecznego". Zaletą tej definicji jest rozumienie zdrowia jako procesu, którego charakterystyczną cechą jest osiąganie coraz wyższych szczebli doskonałości, stwarzających lepsze warunki dalszego rozwoju.
Holistyczne pojęcie zdrowia rozumiane jest w aspekcie sześciu sfer wzajemnie się przenikających: fizycznej, intelektualnej, emocjonalnej, społecznej, osobistej i duchowej. Sfera fizyczna dotyczy funkcjonowania organizmu człowieka, jego poszczególnych układów. Sfera intelektualna ujmuje sposoby i źródła pozyskiwania informacji oraz to, w jaki sposób zdobyta wiedza jest spożytkowana. Sfera emocjonalna dotyczy rozumienia naszych uczuć oraz umiejętności ich wyrażania. Sfera społeczna obejmuje sposoby widzenia siebie, jako indywidualnej jednostki; jako osoby płci żeńskiej lub męskiej oraz jako sposoby swojego współistnienia z innymi ludźmi. Sfera osobista decyduje o tym, w jaki sposób widzimy siebie, jako istotę ludzką, jak realizujemy nasze ego, co zamierzamy osiągnąć oraz w jaki sposób rozumiemy pojęcie naszego sukcesu. Sfera duchowa dotyczy istoty naszego istnienia, tego co cenimy najbardziej i o co dbamy, szczególnie dotyczy naszych wartości. Stanowi podstawę dla naszego ogólnego zdrowia, egzystencji i jednoczy nas w całość. Każda z wymienionych sfer jest ważna i oddziaływuje na pozostałe. Tworzą one nierozerwalną całość i zmiana w jednej z nich pociąga za sobą zmiany w pozostałych sferach.
Zdrowie jednostki ma decydujący wpływ na aktywne uczestnictwo w życiu społecznym, kulturalnym i politycznym. Aby życie przynosiło radość i zadowolenie, każdy człowiek musi o nie dbać i systematycznie je pielęgnować. Stan zdrowia jednostki zależny jest od codziennych zachowań, postaw, zakresu możliwości wyboru zachowań, czyli od wypoczynku i rekreacji. Zarówno ludzie dorośli jak i dzieci obciążeni pracą umysłową muszą mieć czas na zregenerowanie sił. Czynności wypoczynkowe ucznia mają miejsce w jego czasie wolnym. Według Tadeusza Wujka czas wolny to "czas, który pozostaje po wypełnieniu obowiązków szkolnych i domowych, w którym może on wykonywać czynności według swego upodobania, związane z wypoczynkiem, rozrywką i zaspokojeniem własnych zainteresowań".
Spośród wielu działalności w czasie wolnym najważniejszą rolę odgrywa rekreacja fizyczna. Janusz Stawniak pojęcie rekreacji rozumie jako "wszelką działalność podejmowaną poza obowiązkami zawodowymi, domowymi i społecznymi dla odpoczynku, rozrywki lub rozwoju własnej osobowości". Swą definicję porównuje autor z definicją George"a Butlera, który uważa, że "rekreacja stanowi pewną formę działania dostarczającą człowiekowi ujście dla jego sił fizycznych, umysłowych twórczych, przy czym działanie to jest podejmowane nie dla nagrody, a dla samego siebie".
Słownik pedagogiczny Wincentego Okonia podaje, że "rekreacja (łac. recreatio - odpoczynek), wczasy, zajęcie, których celem jest odpoczynek, rozrywka lub rozwój własny, wykonywane w czasie należącym wyłącznie do dyspozycji jednostki. Ten czas wolny od obowiązków zawodowych, społecznych i domowych spędzony poza miejscem zamieszkania nosi w Polsce nazwę wczasów. Jego wypełnianie zajęciami, które mogą zrównoważyć jednostronność zajęć zawodowych z indywidualnymi zainteresowaniami staje się ważnym zadaniem wychowania do wczasów. Wychowanie to polega na wytworzeniu potrzeb i umiejętności takiego spędzania czasu wolnego, jakie dostarczają rozrywki i przyjemności, służy zarazem wszechstronnemu rozwojowi osobowości".
Szczególnie ważną rolę w regeneracji sił fizycznych i psychicznych po nauce i innych obowiązkach i zajęciach odgrywa rekreacja czynna. Dorota Napierała uważa, że jest nią "odejście od działań lub czynności wywołujących zmęczenie i brak sprawności oraz podejmowanie aktywności w innych dziedzinach i warunkach pozwalających uzyskać przyjemność oraz poprawę kondycji psychofizycznej".
Z definicji wynika, że rekreacja należy do podstawowych potrzeb organizmu. Dzięki niej jednostka szybko regeneruje swoje zmęczenie, utratę sił fizycznych, a także jest w stanie podołać wszelkim wysiłkom, jakich wymaga od niej codzienność. Uzyskuje niezbędne odprężenie po okresie napięć i mobilizacji wewnętrznej. Rekreacja ma na celu wyrównywanie w organizmie strat spowodowanych wysiłkiem fizycznym lub umysłowym. Podnosi efektywność nauki i wszelkiej innej aktywności.
Zdrowie człowieka zależne jest od wielu czynników. Zależność tą dostrzegali lekarze starożytnej Grecji. W czasach współczesnych ideę wieloczynnikowych jego uwarunkowań zaprezentował w 1974r. Lalonde w koncepcji "pola zdrowotnego". W zespole czynników branych pod uwagę zarówno przez Hipokratesa jak i Lalonde"a, a potem jego kontynuatorów, zachowania zdrowotne, będące przejawem stylu życia, zajmują miejsce bardzo eksponowane. Przyjmując teoretyczny model wieloczynnikowego uwarunkowania stanu zdrowia, usiłowano ustalić procentowy udział poszczególnych czynników w zdrowiu. Badania podają, że rozkład procentowy udziału czterech składowych "pola zdrowotnego" jest następujący:
1.Zachowania zdrowotne, składające się na styl życia - 53%
2.Środowisko fizyczne i społeczne - 21%
3. Predyspozycje genetyczne - 16%
4.System opieki zdrowotnej - 10%
Jakkolwiek wśród wymienionych czterech czynników "pola zdrowotnego", każdy podlegać może przemianom, to jednak zachowania zdrowotne, szczególnie w okresie dzieciństwa i młodości, winny być poddawane najwnikliwszej kontroli i modyfikacji. Z badań wynika, że stan zdrowia w największym stopniu zależy od zachowań zdrowotnych ludzi. Napawa to optymizmem, gdyż każdy człowiek sam może zmieniać swoje zachowania, jeśli chce poprawiać swoje zdrowie i samopoczucie. Te zachowania zdrowotne kształtują się w dzieciństwie i w młodości pod wpływem wzorów i wychowania w rodzinie, szkole i społeczeństwie. Stąd ogromna rola przypada szkole w stymulowaniu zachowań prozdrowotnych i modyfikacji zachowań stawiających ryzyko dla zdrowia.
(...)
Andrzej Latoszek
Zespół Placówek Oświatowych w Szczawinie Kościelnym |
