www.szkolnictwo.pl

 Przez równowagę układu nerwowego rozumie się określony stosunek procesu pobudzania i hamowania. Według H. Spionek i P. Bednarskiej z ADHD - mamy do czynienia wtedy, gdy dochodzi do powstania przewagi procesów pobudzania nad procesami hamowania.

Co to jest i jak ją rozpoznać u dziecka?

      Przez równowagę układu nerwowego rozumie się określony stosunek procesu pobudzania i hamowania.
      Według H. Spionek i P. Bednarskiej z ADHD - mamy do czynienia wtedy, gdy dochodzi do powstania przewagi procesów pobudzania nad procesami hamowania.
      Mózg dziecka nadpobudliwego funkcjonuje inaczej niż zdrowego. Dlatego ma problemy z odbieraniem i porządkowaniem bodźców, które napływają do nas z otoczenia. Jednakowo słyszy mówiącą do niego mamę i wodę lecącą z kranu. Oba te bodźce są w równym stopniu absorbujące i maluch nie wie, na którym się skupić.
      ADHD charakteryzuje się kłopotami ze skupieniem uwagi, nadmierną ruchliwością i zbyt dużą impulsywnością w stosunku do wieku dziecka i poziomu jego rozwoju, ale wiele cech tej choroby mają też zdrowe dzieci. Jednak u dzieci z ADHD występuje o wiele więcej niepokojących zachowań np.: trudno im nauczyć się jazdy na rowerze, wiązania sznurowadeł, nie potrafią skakać na jednej nodze.
      Nadpobudliwość może przejawiać się w trzech sferach: ruchowej, poznawczej i emocjonalnej. U dzieci może równocześnie występować w dwóch, trzech strefach lub tylko w jednej.

1. Typowe objawy w sferze nadpobudliwości ruchowej to: wzmożona ekspansja ruchowa i niepokój ruchowy. Nadmierna ruchliwość dziecka niepołączona z wykonywaniem zadania jest irytująca dla będących wokół osób. Dziecko z ADHD z trudnością pozostaje na jednym miejscu, często biega, wspina się na meble, u starszych dzieci może się to ograniczać do wiercenia, kręcenia na krześle, rysowania, obgryzania długopisu lub poczucia wewnętrznego niepokoju. Aktywność takiego dziecka zwykle jest dość chaotyczna, nie służy określonemu celowi. Wykonują one natychmiast każde polecenie nauczyciela związane z ruchem. Gorzej jest, gdy mają coś wykonać na miejscu i w skupieniu. Nie mogą wtedy zapanować nad własnym pobudzeniem ruchowych.
         Na polecenia nauczyciela nie zwracają uwagi, co niekoniecznie wynika z ich negatywnej postawy emocjonalnej, lecz z nieumiejętności panowania nad własnym pobudzaniem.
         Pobudzanie wzrasta, gdy dziecko przebywa w grupie. W domu może być spokojniejsze, a podczas rozmowy sam na sam z psychologiem lub nauczycielem, nadpobudliwość może się nawet nie ujawnić.
         Przy większym nasileniu nadpobudliwości ruchowej może także wystąpić niezręczność, brak dokładności, precyzji, co sprawia, że dzieci z ADHD ciągle coś tłuką, zrzucają, łamią i ulegają wypadkom. Często się wiercą i kręcą, nie potrafią się sprawnie ubrać czy spakować swoich rzeczy. Wydaje się, że są nieustannie w ruchu. Niepokój ruchowy może objawiać się tikami i wyładowaniami ruchowymi. Wykonują wiele drobnych, niepotrzebnych ruchów, np. kreślą po zeszycie, skrobią po ławce, niszczą rzeczy znajdujące się emocjonalnego ich pobliżu. Wzrost napięcia emocjonalnego może doprowadzić do jąkania, nerwicy czy ruchów mimowolnych.
2. Nadpobudliwość w sferze emocjonalnej:
         Objawy są tu wielorakie i polegają one głównie na zwiększonej wrażliwości na działające bodźce. Dzieci z ADHD są konfliktowe, mają trudności w przystosowaniu się do wymagań szkolnych. Bywają drażliwe, obrażają się nawet z błahego powodu, są agresywne, charakteryzuje je labilność nastroju tzn. łatwość przechodzenia od płaczu do śmiechu.
         Nadpobudliwość w tej sferze może objawiać się także w postaci wzmożonej lękliwości. Pojawia się wtedy niepokój, lęk, strach przed różnymi sytuacjami, zwłaszcza szkolnymi. Przy odpowiedzi dzieci te pocą się, czerwienią lub bledną. ADHD w sferze emocjonalnej może przejawiać się także w sferze uczuć wyższych, głównie społecznych. Dzieci takie nadmiernie przeżywają cudzą krzywdę, płaczą, zamartwiają się, są egocentryczne. Wtedy bardzo mocno przeżywają swoje niepowodzenia, nieporozumienia w szkole, wśród rówieśników czy w domu.
3. Nadpobudliwość w sferze poznawczej:
         Objawy w tej sferze przejawiają się inaczej. Dziecko nie może skupić się na jednej rzeczy, ciągle coś je rozprasza. Odwraca się, nie słucha, rozmawia z kolegami, często nie wie, co się mówi na lekcji, zwraca uwagę na każdy szmer. Odrabianie lekcji trwa długo, ale z małymi efektami. Zeszyty są nieestetyczne i brzydko prowadzone. Często widać niedokończone zadania, wyrazy, zgubione litery. Wypracowania nie mają logicznego ciągu i są chaotyczne. Zaburzenie koncentracji wzrasta przy powstawaniu napięć emocjonalnych. Czasami nadpobudliwość w sferze poznawczej może przejawiać się zaburzeniami procesu myślenia przy stosunkowo dobrej koncentracji. Występuje wtedy brak przemyślenia i brak głębszego zastanowienia się.
         Dziecko już chce odpowiadać, chociaż nauczyciel nie skończył jeszcze formułować pytania. Odpowiedzi są zazwyczaj złe, niepełne. Uczeń taki sprawia wrażenie bezkrytycznego, mniej spostrzegawczego i mniej inteligentnego, niż jest w rzeczywistości. Dziecko takie może mieć zbyt bujną wyobraźnię. Zaczyna wtedy przeważać świat fantazji nad rzeczywistością. Często się zamyśla, pogrąża w swoim świecie, może coś mówić do siebie, robić miny, nie śledzi tematu lekcji i nie uważa.

     Jak więc odróżnić zachowanie energicznego dziecka, spragnionego nowych wrażeń, od objawów choroby? Specjaliści opracowali trzy grupy zachowań. Aby stwierdzić ADHD, należy rozpoznać u dziecka, które skończyło 6 lat minimum 6 cech zaburzeń koncentracji i co najmniej 6 z pozostałych dwóch grup (sfer).

Jak postępować z chorym dzieckiem?
      Dziecko nadpobudliwe jest bardzo często karane za swoje objawy, odbiera nieustannie mnóstwo negatywnych informacji o sobie:

• słyszy, że jest niegrzeczne,
• leniwe,
• nie słucha,
• ciągle przeszkadza.

     Na podstawie tych informacji tworzy obraz siebie jako osoby gorszej od innych, złej, nieudanej. W zależności od warunków rodzinnych i cech temperamentu może zareagować na to agresją lub wycofaniem i rezygnacją z wszelkich usiłowań.
      Aby temu zapobiec, przystępując do pracy z dzieckiem z ADHD należy pamiętać o głównych założeniach:

1. Pracę z dzieckiem nadpobudliwym zawsze zacząć trzeba od akceptacji jego odmienności i tego, że być może nigdy nie będzie idealnym, wymarzonym dzieckiem czy uczniem, którego chciałoby się mieć w domu lub w klasie.
2. Podstawą postępowania w zespole nadpobudliwości psychoruchowej jest postępowanie wielokierunkowe, ze szczególnym uwzględnieniem poradnictwa rodzinnego i treningu umiejętności rodzicielskich.
3. Podstawą leczenia w ADHD jest uświadomienie sobie niedostosowania dziecka i dostarczenie mu pomocy z zewnątrz.

Główne zasady postępowania z dzieckiem nadpobudliwym:

1. Konsekwencja w postępowaniu, stawianie jasnych granic, co dziecku wolno, a czego nie może wykonać.
2. Systematyczne przyzwyczajanie i wdrażanie dziecka do finalizowania każdego rozpoczętego działania.
3. Stała kontrola i przypominanie o obowiązkach oraz pomoc w ich realizacji.
4. Należy wyznaczyć niezbyt odległe cele działania i określić sposób ich realizacji. Chwiejna koncentracja oraz duże rozproszenie uwagi powoduje kierowanie swoich zainteresowań na coraz to inne bodźce.

     Stawianie odległych celów powoduje zapominanie, porzucanie rozpoczętego zadania i rozpoczynanie coraz to nowych zabaw. Dlatego im bliżej jest postawiony cel lub termin, tym większa pewność, że polecenie zostanie wykonane, a praca zakończona.

Wskazania do postępowania w domu.
     Rodzice powinni uprościć styl życia rodziny, wprowadzić obowiązujące zasady i pilnować ich przestrzegania.

1. Dziecko nadpobudliwe powinno mieć zapewnioną w domu atmosferę akceptacji i spokoju.
2. Należy być konsekwentnym w ustalaniu reguł, obowiązków i w karceniu.
3. Osoba dorosła powinna kontrolować swoje emocje w kontakcie z dzieckiem nadpobudliwym, nie wolno jej reagować wybuchowo, gwałtownie.
4. Polecenia powinny być krótkie i konkretne np.: zamiast "posprzątaj w swoim pokoju", mówimy: "włóż klocki do pudełka".
5. Pochwały powinny być częste i szybkie.
6. Kary powinny być tylko za większe przewinienia.
7. Zabawki: niewiele i dostosowane do wieku, raczej nieakustyczne.
8. Pokój dziecka powinien być jasny, bez zasłon, dywanów, dywanów żywe wzory. Biurko uporządkowane.
9. Odrabianie lekcji: krótkie przerwy, trudne zadania na zmianę z łatwymi.
10. Należy zaplanować każdą czynność; bez dużej ilości szczegółów np.: "Po śniadaniu pojedziemy do sklepu", zamiast "Po śniadaniu pojedziemy tramwajem do sklepu i kupimy pieczywo".
11. Należy stwarzać poczucie bezpieczeństwa i dać dziecku do zrozumienia, że się je kocha, ale jest się konsekwentnym i wymagającym.
12. Wymagania należy stawiać na sposób jasny i klarowny, aby dziecko znało swoje obowiązki i wiedziało jak się ma zachować w danej sytuacji.
13. Obowiązki domowe powinny być dostosowane do jego możliwości. Każdy przejaw chaosu należy wyeliminować, a chwalić za dobrze wykonane zadanie oraz doceniać za trud włożony w pracę, choćby była wykonana małodokładnie.
14. Ważne jest, aby dzienny rozkład zajęć dziecka był uporządkowany, np.: odpowiednia i ta sama pora wstawania, oglądania telewizji oraz snu.
15. Podczas odrabiania zadań należy eliminować dodatkowe bodźce, które go mogą rozpraszać (np.: należy wyłączyć radio, schować zabawki z biurka).
16. Należy ograniczyć czas oglądania telewizji, nie pozwalać na oglądanie programów o treści agresywnej, z dużym ładunkiem emocji i szybką akcją.
17. Dom to najlepsze miejsce do zabawy, ponieważ możemy obserwować dziecko i interweniować w każdej chwili.
18. Najlepsze zabawy na wyciszenie dziecka to lepienie, wycinanie, malowanie, układanie klocków.
19. Opiekunowie powinni codziennie poświęcić trochę czasu na rozmowę i wspólną zabawę.
20. Osoby, które opiekują się dzieckiem a ADHD powinny nauczyć się odczytywać jego sygnały ostrzegawcze, poprzedzające wybuch, spokojnie interweniować, aby wyeliminować gwałtowne emocje dziecka.
21. Należy odnosić się do dziecka nadpobudliwego z dużą wyrozumiałością i cierpliwością, ponieważ jego zachowanie nie wynika ze złości ale z braku kontrolowania swego zachowania.

      Szczególne wskazania dla nauczycieli do postępowania z dzieckiem nadpobudliwym:
Szkoła to drugie bardzo ważne środowisko, w którym dziecko spędza dużo czasu i w którym stawia mu się mnóstwo bardzo trudnych zadań: skupienie się na lekcji, pokonywanie własnej impulsywności i ruchliwości. Dziecko w szkole musi podporządkować się pewnym normom regulującym zachowanie na lekcji, musi usiedzieć w ławce, nie rozmawiać przez 45 minut, brać udział w narzuconych zadaniach. Dodatkowo wymaga się od niego wysiłku intelektualnego; powinno czytać, pisać i liczyć.

1. W pracy z dzieckiem nadpobudliwym należy zachować spokój i rozsądek. Nie można sobie pozwolić by niepokój nadruchliwość dziecka udzielała się dorosłym. Jest to warunek niezbędny.
2. Dziecko powinno siedzieć blisko nauczyciela.
3. Należy powoli oddziaływać na dziecko, bez pośpiechu, głosem nieco stłumionym, jakby w zwolnionym tempie.
4. Stopniowo wydłużać czas trwania zadań i nasilać ich stopień trudności.
5. W zabawach powinny być jasno określone zasady oraz czas ukończenia. Nie można pozwolić na chaotyczny, niekontrolowany i bezładny ruch.
6. Nadmierną ruchliwość na lekcji należy pozytywnie ukierunkować np.: poprosić o starcie tablicy, o rozdanie pomocy lub wykonanie innej pożytecznej czynności, która umożliwi częściowe rozłożenie napięcia.
7. Należy zwracać uwagę na staranne wykonanie prac oraz ich ukończenie, a także utrzymywaniu zainteresowania na zadaniu przez częste jego zmiany. Zawsze musi wracać do pracy rozpoczętej i niedokończonej.
8. Po zajęciach wychowania fizycznego czy innych zajęciach ruchowych wymagających dużej aktywności, należy zastosować ćwiczenia wyciszające np.: relaksację, ćwiczenia wymagające spokoju, skupienia - wycinanie, lepienie z plasteliny, kolorowanie.

     Jeżeli pomimo tych wysiłków podjętych zarówno przez rodziców jak i nauczycieli, dziecko z ADHD nie poddaje się normalnemu sposobowi wychowania i nie są oni w stanie mu pomóc, wtedy muszą włączyć się specjaliści. Najczęściej są to poradnie leczenia nadpobudliwości. Tam dziecko zostaje poddane różnym rodzajom terapii.

mgr Dorota Kwarciak
nauczanie zintegrowane
Szkoła Podstawowa w Gruszowie.

Literatura:

1. Bednarska T., Nadpobudliwość psychoruchowa, Kraków 1982.
2. Bogdanowicz M., Psychologia kliniczna dziecka w wieku przedszkolnym, Warszawa 1985.
3. Ryniewicz B., Elektromiografia [ w:] Neurologia dziecięca ( red. J. Czochońska), Warszawa 1985.
4. Spionek H., Psychologiczna analiza trudności i niepowodzeń szkolnych, Warszawa 1970.
5. Spionek H., Zaburzenia psychoruchowego rozwoju dziecka, Warszawa 1965.