Chcielibyśmy, aby szkoła była miejscem, w którym dzieci poszerzają zasób wiedzy i zdobywają nowe umiejętności. Często jest to jednak miejsce generujące stres. Jeszcze przed pójściem do szkoły wielu rodziców opowiada swoim dzieciom o dużych wymaganiach, jakim będą musiały sprostać ich pociechy, o wysiłku, jaki będzie kosztowała je nauka i o konsekwencjach braku osiągnięć. Często skutkiem tego są stresowe reakcje dziecka.
Problemom wpływu stresu na funkcjonowanie ucznia w środowisku szkolnym poświęcono w psychologii bardzo wiele miejsca.
Fobia szkolna jest klasycznym przykładem fobii sytuacyjnej, ponieważ dziecko odczuwa lęk nie przed szkołą rozumianą jako całość, ale przed konkretnymi sytuacjami, które w niej mają miejsce. Fobia ta określana jest również mianem nerwicy szkolnej. Objawy lęku często są maskowane przez bóle głowy, drżenie rąk, nudności, wymioty, bóle brzucha, biegunki, duszność, pocenie się. Znaczny stopień nasilenia objawów może uniemożliwić dziecku kontynuowanie nauki w szkole. Stosowanie kar i przymusu nasila objawy, a ustępują one całkowicie, gdy ustępuje poczucie zagrożenia. Nauka w różnorodny sposób wypowiada się o przyczynach fobii szkolnej. Za jedną z głównych jej przyczyn uważa się relację dziecko-rodzice. Instytucja szkoły aktywizuje tylko zaburzenia tej relacji.
Rodzaje lęków szkolnych.
Istnieją trzy typy lęków szkolnych: lęk przed kompromitacją, lęk przed niepowodzeniem oraz poczucie zagrożenia.
- Lęk przed kompromitacją występuje dość często. Mimo różnych panujących stereotypów, znacznej części uczniów zależy na wynikach w nauce. Wypada dużo umieć, być dobrym uczniem. Przy tym nie wypada być uczniem nadmiernie pracowitym. Trzeba się ze swoją pracowitością kryć. Aby uzyskać dobre wyniki w nauce, trzeba poświęcić jej bardzo wiele czasu, ale nie uchodzi nie mieć czasu na rozrywki i sport.
- Poczucie zagrożenia wynikające z braku zdolności odpowiadających stawianym w szkole wymaganiom występuje, gdy mimo ciągłych starań, dziecko nie osiąga oczekiwanych wyników, a jednocześnie pojawia się przemęczenie pracą szkolną.
- Lęk przed niepowodzeniem szkolnym związany jest ze zdawaniem egzaminów wstępnych do szkoły średniej i na wyższą uczelnię.
Należy oddzielić sytuacje, w których szkoła staje się istotnie pierwotną przyczyną powstawania zaburzeń od tych, w których jest ona jedynie terenem manifestowania się objawów zaburzeń już istniejących, wyniesionych przez dziecko z poprzednich faz rozwojowych. Sigmund Freud (1856-1939) twórca psychoanalizy dowodził, że fobie spowodowane są przez proces represji, wynikający z wewnętrznego konfliktu pomiędzy tym, co ludzie chcieliby robić, a tym, co społeczeństwo akceptuje. Według niego, człowiek przenosi swoją obawę przed społecznie niedopuszczalnym zachowaniem na jakieś przypadkowe zjawisko, np. na jedną z codziennych sytuacji.
Wpływ sytuacji trudnych na efektywność pracy ucznia.
Wszystkie trudne dla ucznia sytuacje mogą oddziaływać na jego aktywność. Mogą być one postrzegane przez ucznia jako czynniki zakłócające lub zagrażające. Zarówno przeciążenie ucznia obowiązkami, jak i nacisk ze strony nauczyciela, rodziców, czy też innych podmiotów, jak również deprywacja, powodować mogą ujemne podniecenie emocjonalne. Nie sprzyja to prawidłowemu przebiegowi procesu edukacji. Powoduje bowiem błędne działanie, które pociąga za sobą dalsze negatywne emocje, wtórnie pogarszające sytuację.
Trudności szkolne pogłębiają się i dezorganizują czynności ukierunkowane na osiągnięcie celu. Wysoka lękliwość dziecka sprawia, że w sytuacji trudnej podniecenie emocjonalne szybko i niejako automatycznie przechodzi w lęk. Prowadzi to do zakłóceń w wykonywaniu czynności i postępującej dezorganizacji zachowania. W ten właśnie sposób zamyka się błędne koło negatywnego wpływu trudnej dla ucznia sytuacji, będącej przyczyną pojawienia się stresu. Przerwanie takiego stanu rzeczy jest bardzo trudne i wymaga udziału wszystkich zainteresowanych rodziców, nauczycieli i samych uczniów.
Reakcje ucznia na stres.
W zachowaniu ucznia znajdującego się w sytuacji trudnej zachodzi szereg istotnych zmian. Zmiany te są analizowane również pod pojęciem reakcji na frustrację, zachowania się w warunkach stresu szkolnego, czy fobii szkolnej.
Zachowanie się w warunkach stresu możemy rozpatrywać z punktu widzenia
- ukierunkowania na cel,
- ogólnych zmian w zachowaniu się.
W przypadku zmian zachodzących w czynności ukierunkowanej na cel, uwagę zwraca się na fakt, że trudności jakie uczeń napotyka na drodze swojego działania mogą podnosić jego aktywność i procesy myślowe na intelektualnie wyższy poziom. Ten rodzaj zmian nazywamy zmianami konstruktywnymi. Wiele badań wskazuje jednak na to, że pod wpływem stresu w zachowaniu człowieka często zachodzą destruktywne zmiany. W sytuacji stresu uczeń popełnia błędy, pojawiają się niepowodzenia, reakcje nieadekwatne do sytuacji i przejawy dezorganizacji aktywności. W takich warunkach osiągnięcie zamierzonego celu dydaktycznego jest coraz mniej prawdopodobne.
S. Rosenzweig wskazuje na trzy reakcje na stres, a mianowicie:
- obstawanie przy realizacji potrzeby (reakcje typu need – persistive),
- obronę integracji osobowości (reakcje typu ego – defensive),
- reakcje ekstrapunitywne, w których jednostka agresywnie przypisuje winę innym osobom lub rzeczom,
- reakcje intropunitywne, w których jednostka agresywnie przypisuje winę sobie samej – reakcjom tym towarzyszy poczucie winy, żal, wyrzuty sumienia,
- reakcje impunitywne, w których jednostka obiektywnie dostrzega i ujmuje czynniki, bez agresji i frustracji,
- koncentrację na czynniku powodującym frustrację - próba pokonania lub ominięcia przeszkody, poddawanie się jej (reakcje typu obstacle dominance).
Stres jest zjawiskiem psychicznym, który występuje w życiu każdego człowieka. Wywołują go sytuacje wprowadzające uczucie zagrożenia. Nie zawsze zagrożenia te są realne, ale często w taki sposób bywają odbierane. Generalnie stres nie zakłóca funkcjonowania organizmu człowieka, o ile stresor nie jest zbyt silny i długotrwały. W przeciwnym wypadku, postrzeganie rzeczywistości może być zachwiane. Prowadzi to do apatii, bezsilności i całkowitej bierności. Człowiek będący pod wpływem silnego i długotrwałego stresu przestaje radzić sobie z podstawowymi zadaniami. Warunkiem prawidłowego rozwoju człowieka niezależnie od jego wieku, jest zaspokojenie jego podstawowych potrzeb, w tym potrzeby kontaktu emocjonalnego i bezpieczeństwa. Im człowiek jest młodszy lub mniej sprawny, tym bardziej zależny jest w zaspokajaniu swych potrzeb od otoczenia. W układach naturalnych zwykle dorośli i starsze dzieci pełnią rolę osób pomagających. Tak jest zazwyczaj w rodzinie i może dziać się w szkole, gdzie nauczyciele oraz starsi uczniowie mogą taką rolę pomocnika i doradcy pełnić względem młodszych uczniów. Warunkiem prawidłowego rozwoju człowieka jest podejmowanie wyzwań, jakie stawia otoczenie. Przeżywanie napięć i stresu związanego z aktywnością stanowi nieodłączny jego element. Każdy człowiek niezależnie od wieku, ma określoną odporność na stres. Każdy też wymaga innej pomocy, innego rodzaju wsparcia. Zadaniem rodziców i wychowawców jest nie tyle chronienie dzieci (uczniów) przed oddziaływaniem czynników mogących stanowić dla nich źródło stresu, ile uczenie kontrolowania siły oddziaływania tych czynników oraz wspieranie ich wtedy, gdy podejmują próby radzenia sobie z nimi. Ważne jest, aby rodzice i nauczyciele posiadali odpowiednią wiedzę i umiejętności, aby kontrolować własne źródła stresu i umieć sobie z nim skutecznie radzić.
Bibliografia:
pod red. Włodzimierza Szewczuka, Słownik psychologiczny, Warszawa 1979r., Wyd. Wiedza Powszechna
Norbert Sillamy, Słownik psychologii, Katowice 1994r., Wyd. Książnica
Georgie S. Everly Jr, Robert Rosenfeld, Stres:Przyczyny, terapia i autoterapia, Warszawa 1992r., Wyd. Naukowe PWN
Artur S. Reber, Słownik psychologii, Warszawa 2000r., Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR
Maria Tyszkowa, Zachowanie się dzieci szkolnych w sytuacjach trudnych, Warszawa 1986, Państwowe Wydawnictwo Naukowe Ankieta dotycząca stresu szkolnego ucznia
Ankieta ta jest anonimowa, nie należy jej więc podpisywać. Przeczytaj powoli i uważnie poniższe pytania, następnie samodzielnie na nie odpowiedz. Pytania zawarte w ankiecie dotyczą twojej nauki w szkole. Zaznacz te odpowiedzi, które najbardziej do ciebie pasują. Jeżeli nie znajdziesz takiej odpowiedzi, dopisz własną w miejscu do tego przeznaczonym. Dziękuję za wypełnienie ankiety. Życzę wam uśmiechów i powodzenia w nauce.
- Oceniam siebie jako człowieka:
a) spokojnego
b) nerwowego
c) bardzo nerwowego
- Powodem mojego zdenerwowania przede wszystkim jest:
a) sytuacja u mnie w domu
b) sytuacja w szkole
c) moje kontakty z kolegami i koleżankami
d) inna sytuacja (napisz jaka) ..........................................
- Często czuję lęk w różnych sytuacjach.
a) nie
b) tak i bardzo mi to przeszkadza
c) tak, ale potrafię sobie z tym poradzić
d) ......................................................................
- Najczęściej denerwuję się, gdy:
..........................................................................
- Kiedy jestem zdenerwowany, to czuję się: .................................
- Jak sobie radzisz ze stresem?..................................
- Gdy dostanę gorszą ocenę niż zazwyczaj, to:
a) wcale się tym nie przejmuję
b) staram się jak najszybciej ją poprawić
c) bardzo się tym denerwuję
d) ...................................................................
- Ostatnie trzy miesiące w szkole były dla mnie powodem do zdenerwowania
a) często
b) czasami
c) nigdy
- Do szkoły idę
a) z przyjemnością
b) obojętnie
c) ze strachem
d) ......................................................................
- Sprawdziany i klasówki to
a) sprawdzenie mojej wiedzy przez nauczyciela
b) źródło mojego zdenerwowania
c) trochę się nimi denerwuję, ale wiem, że są potrzebne
d) ......................................................................
- Chciałbym mieć kogoś bliskiego, bo czuję się bardzo samotny
a) nie, ponieważ mam koleżanki i kolegów, z którymi w miły i interesujący sposób spędzam czas
b) nie potrzebuję przyjaźni w szkole
c) ten punkt mnie nie dotyczy
d) ......................................................................
- Prawdziwą przyjemność sprawia mi, gdy:
........................................................................
- Najbardziej nie lubię sytuacji, gdy:
............................................................................
- Osoby, do których mogę się zwrócić gdy jestem zdenerwowany, to:
a) rodzice
b) przyjaciel
c) wychowawca
d) nauczyciel
e) pedagog szkolny
f) dyrektor szkoły
g) inna osoba (napisz jaka)............................................. Miejsce przeznaczone na własny komentarz:
..................................................
.................................................
Anna Suska Sochaczewska |
