Dziecko przekraczające po raz pierwszy próg szkoły cechuje okres pewnego przełomu rozwoju psychicznego,w którym jedne procesy dojrzewania –na tym etapie-kończą się,a drugie rozpoczynają.
Moment wstąpienia do szkoły jest początkiem tego okresu,w którym dziecko kieruje się do świata obiektywnego,budząc i rozwijając swoje zainteresowania przyrodnicze. Chce ono poznać swiat,który stanowi z nim nierozerwalną całość.Przez własne przeżycia, porównywanie własnej osoby z innymi dziecko zaczyna rozumieć swą odrębność w stosunku do otaczającego je świata.Po stwierdzeniu owej inności własnej osoby i otoczenia,z wrodzoną sobie ciekawością chce poznać wszystko,co stoi poza nim, chce dużo wiedzieć i dużo umieć.A więc wchodzi w okres najbardziej odpowiadający procesowi uczenia się.
Dzieci rozpoczynające naukę szkolną różnią się od siebie pod względem psychi-cznym i fizycznym.Wynika to z faktu,że do momentu rozpoczęcia nauki mały człowiek znajduje się pod opieką rodziny i najbliższego otoczenia.Z kolei te dzieci,które uczęszczają do przedszkoli nie są objęte nauką w pełnym tego słowa znaczeniu.Środowiska te przekazują dzieciom przyjęte przez siebie obyczaje,normy zachowania,elementy kultury osobistej.Uczy wykonywania określonych ról społecznych."W rodzinie dziecko przed pójsciem do szkoły-uważa Jan Szczepański(1972,s.305)-zdobywa zasób utrwalonych wyobrażeń o świecie i ludziach,które przez całe życie będzie bezrefleksyjnie traktować jako oczywiste".Wiadomym jest fakt,iż z chwilą podjęcia nauki zmienia się zasadniczo tryb życia małego dziecka.Spotyka się ono z przepisami normującymi jego zachowanie, z pewnymi obowiązkami i pracą,które musi podjąć.W jego organizmie oraz psychice pojawiają sie dalsze zmiany rozwojowe. Dzieci w młodszym wieku szkolnym mają zwiększone możliwości fizyczne i psychiczne oraz większą odporność na choroby.
Normalny rozwój fizyczny-a także psychiczny- dziecka zależy od wielu czynników,tj.:
- wrodzonych możliwości rozrostu i typu reakcji na wpływy środowiskowe,
- stanu morfologicznego i czynnościowego wszystkich narządów uczestniczących w przemianie materii,
- wpływu środowiska zewnętrznego,które decyduje ostatecznie o tym,czy młody ustrój wykorzysta w sposób optymalny swoje wrodzone możliwości(M.Żebrowska,red.,1977,s.539).
Lidia Wołoszynowa uważa,że"dzieci tego samego wieku różnią się wielkością,dojrzałością biologiczną i sprawnością fizyczną.Rozwój i rozrost miewa u różnych jednostek różne tempo,rytm i rozmach"(tamże,s.536).
Młodszy wiek szkolny charakteryzuje się wewnętrznym rozrastaniem się i dojrzewaniem organizmu nad powiększeniem się wysokości ciała.Dlatego też jednym z zasadniczych czynników zewnętrznych jest właściwe odżywianie,racjonalne wychowanie fizyczne,świeże powietrze i właściwa higiena(tamże,s.539).Z tego względu zadaniem nauczycieli jest poznanie rozwoju fizycznego i psychicznego swoich podopiecznych oraz odpowiednie wspieranie ich rozwoju poprzez dobór właściwych ćwiczeń,metod i środków nauczania.Nauczyciel powinien łagodzić skutki długotrwałego zmęczenia dziecka,na przykład siedzeniem w ławce. Powinien prowadzić odpowiednio dobrane gry i zabawy na świeżym powietrzu,ćwiczenia śródlekcyjne,ćwiczenia pleców i ręki w nadgarstku w czasie rysowania czy zajęć wdrażających do pisania(T.Wróbel,1959,s.40).
Wiąże się to z rozwojem układu kostnego dziecka,który w tym okresie jest miękki i plastyczny. Dlatego wskutek nieprawidłowej postawy przy siedzeniu kościec i stawy ulegaja deformacji.
Niezmiernie ważnym warunkiem decydującym o przystosowaniu się dziecka do nowych sytuacji związanych z podjęciem nauki jest prawidłowy rozwój psychiczny. Lidia Wołoszynowa(podaję za:M.Żebrowska,1977,s.562)twierdzi,że"procesy poznawcze dzieci w młodszym wieku szkolnym charakteryzuje dynamiczny rozwój,dokonujacy się w kierunku wyodrębnienia się i usamodzielnienia czynności umysłowych.Dużą rolę odgrywa w tym systematyczne nauczanie i coraz szersze,pogłębiające się uczestnictwo dziecka w życiu społecznym i kulturalnym jego otoczenia".
Stwierdzono,że dziecko na etapie nauczania elementarnego ma rozwinięte myślenie obrazowo-konkretne,dlatego młodszy wiek szkolny jest okresem kształtowania się i doskonalenia operacji konkretnych.Dziecko"dokonuje operacji myślowych za pomocą manipulacji przedmiotami lub wyobrażeniami konkretnych przedmiotów,ale niejednokrotnie dokonuje już także prób odrywania się w myśleniu od konkretnej treści przedmiotów i operowania symbolami"(M.Żebrowska,1977,s.563).Sądzi,że"istotnym zadaniem w toku zdobywania elementarnych wiadomości,umiejętności i nawyków jest rozwinięcie w uczniach zdolności poznawczych,tj.zdolności obserwacji,myślenia,koncentrowania(skupienia), uwagi,pamięci i wyobrażni"(K.Galińska,1969,s.37).
Już w młodszym wieku szkolnym-na skutek procesu nauczania-następuje "wzmo- żony rozwój pamięci i jakościowa jej przemiana(M.Żebrowska,1977,s.575). Dzięki niej dziecko zdobywa wiedzę,uczy się słów i ich znaczeń.Ona umożliwia intelektualny rozwój każdego człowieka(tamże,s.575).Z kolei M.Lelonek(1990,s.43) uważa,że"okres pierwszych lat nauczania(...)charakteryzuje się dużym tempem rozwoju pamięci,która jest procesem (możliwościami,zdolnościami)zapamiętywania,przechowywania,odpoznawania bądż przypominania,a także zapominania obrazów,rzeczy,zjawisk,słów i ich znaczeń,czyli różnorodnych informacji.Jakościowe zmiany w rozwoju pamięci wiążą się z przeobrażaniem jej cech".Cechami tymi,według Lelonka(1990,s.44),są:pojemnośc,trwałość,szybkość zapamiętywania mechanicznego oraz logicznego.
Niezbędnym warunkiem w początkowej nauce,ściśle powiązanym z pamięcią,jest umiejętność analizy i syntezy.Dziecko,które potrafi przeanalizować konkretną sytuację, potrafi szybciej dojść do końcowego wniosku,czyli uogólnienia.J.Strelau(1978,s.235) pisze,że"dzieci w młodszym wieku szkolnym przy zadaniach bardziej złożonych wykazują jeszcze trudności w prawidłowej analizie i syntezie danego problemu".Wiąże się to ściśle z kształtowaniem się spostrzeżeń,które z upływem czasu stają się coraz bardziej dokładne. Zauważono także,iż u dziecka w wieku 7-10 lat pod wpływem codziennych zadań przeobrażeniu ulegają wszystkie procesy poznawcze,które wpływają na proces myślenia. Dziecko zaczyna operować pojęciami.Jest to"nowa postać myślenia-zwana myśleniem pojęciowym, abstrakcyjnym,symbolicznym lub słowno-logicznym"(M.Żebrowska,1977,.607).W tym wieku rozwój analizy i syntezy następuje intensywnie.Zależy on nie tylko od czynników tkwiących w dziecku,ale i od metod,treści,środków,jakie nauczyciel stosuje na lekcji,ponieważ rozwój ten przebiega pod kierunkiem nauczyciela,w warunkach pracy szkolnej,a od poziomu wymienionych procesów zależy efektywność myślenia(M.Żebrowska,1977,s.614).
Kolejnym ważnym czynnikiem wpływającym na prawidłowy rozwój dziecka, decydującym o sukcesach w nauce szkolnej,jest prawidłowy rozwój analizatorów wzroku i słuchu.One to odgrywają bardzo ważną rolę w procesie poznawania otoczenia.
Na wszystkich lekcjach dziecko poznaje nowe treści między innymi poprzez ogląd i słowo. Wadliwy aparat wzrokowy lub słuchowy utrudnia dziecku odbieranie nowych treści,a "zaburzenia w funkcjonowaniu wymienionych analizatorów stają się przyczyną dysleksji" (M.Żebrowska,1977,s.598).Zakłada się,że do najczęstszych wad rozwojowych u dzieci należą"choroby i wady narządu żucia,zaburzenia rozwoju psychoruchowego,zaburzenia układu nerwowego,wady i choroby narządu wzroku(...)zaburzenia funkcji mowy"(T.Wróbel,red., 1990,s.39).
Rozwój analizatorów wzroku i słuchu dokonuje się w procesie nauczania oraz spontanicznej działalności dziecka.Narządy te pozwalają dziecku na dokładne poznawanie rzeczywistości,a więc na odbieranie różnorodnych wrażeń(M.Żebrowska,1977,s.563).Zarówno wrażenia wzrokowe,jak i słuchowe wchodzą w skład spostrzeżeń i rozwijają się wraz z nimi.Dziecko,rozwiązując zadania przed nim stojące,wykorzystuje różne spostrzeżenia,a przy tym doskonali pracę analizatorów(M.Żebrowska,1977,s.564).Dzięki temu dzieci w wieku 7-10 lat potrafią dokonywać już uogólnień.Przyswajają pojęcia bardziej ogólne,które wyrażone są słowem.Na podstawie zdobytej w szkole wiedzy potrafią już wyciągnąć wnioski.Stąd też powiększają swój zasób pojęć,wiadomości i wyobrażeń o otaczającym je świecie.Wiąże się to z umiejętnością" uważnego słuchania wypowiedzi innych,rozumienia poleceń,swobodnego wypowiadania się w mowie potocznej,zamykania myśli w odrębie zdania"(J.Kulpa,R.Więckowski,red.,1983,s.5).Wiadomym jest,że" dziecko 7-letnie potrafi wypowiadać się na określony temat używając zdań nadrzędno-podrzędnych,skupionych wokół zdania głównego"(M.Żebrowska,1977,s.592).
Przyjmując za Lidią Wołoszynową (podaję za:M.Żebrowska,1977,s.593)"mowa dziecka w wieku szkolnym dostępna jest obserwacji i badaniom w dwu postaciach:1)w formie mowy ustnej,akustycznej(monologi dzieci,dialog,rozmowy dzieci między sobą,roz- mowy dzieci z dorosłymi,głośne myślenie dziecka w toku wykonywanych badań,spontanicz- ne albo wywoływane dłuższe opowiadanie itp.),2)w formie mowy pisanej".Pierwsza z nich, czyli mowa ustna rozwija się już w wieku poniemowlęcym.Dziecko w ciągu 2-go i 3-go roku życia potrafi posługiwać się elementarnym zasobem słów oraz komunikować się z innymi osobami poprzez kontakt werbalny.Początkowo posługuje się ono prostymi wyrazami lub krótkimi zdaniami,często pozbawionymi gramatycznej struktury oraz odpowiednich form fleksyjnych(tamże,s.389).W okresie przedszkolnym dziecko poszerza zasób słownictwa o coraz to nowe słowa,które poznaje w związku z nowym otoczeniem.Potrafi już posługiwać się poprawnymi formami fleksyjnymi i gramatycznymi danego wyrazu oraz bez trudu porozumiewać się z innym.Natomiast dziecko wstępujace do szkoły potrafi wypowiadać się na dany temat za pomocą zdań nadrzędno-podrzędnych,skupionych wokół danego tematu.Używanie przez dziecko mowy wiązanej umożliwia analizę rzeczywistości oraz pozwala na przeprowadzenie rozumowania.Mowa jest więc narzędziem służącym do komunikowania się z najbliższym otoczeniem.Jej zakres słownictwa coraz bardziej rozszerza się i doskonali(tamże, s.592).
W trakcie nauki szkolnej dziecko zaczyna poszerzać swoje słownictwo,doskonalić mowę oraz zdobywać wiedzę o języku.Tu także zapoznaje się z drugą formą mowy-pisaną.
Język pisany to drugi język człowieka,z którym zapoznaje się dziecko.Wiąże się z nim wiele nowych reguł,które musi ono opanować.Mowa pisana,w odróżnieniu od ustnej,pozbawiona jest następujących elementów:intonacji,mimiki,gestów.Za jej pomocą nie można wyrazić uczuć,emocji ponieważ brak w niej działania(tamże,s.599).Aby dziecko sprawnie posługiwało się mową pisaną,musi posiąść umiejętność analizy i syntezy.Tutaj niezmiernie ważny jest prawidłowy rozwój analizatorów:słuchowego,wzrokowego i kinestetyczno-ruchowego. Innymi ważnymi czynnikami w mowie pisanej są także: "
- odpowiedni rozwój drobnych grup mięśniowych w dłoni i palcach oraz zdolność ich koordynacji;
- umiejętność dowolnego uważania;
- odpowiedni poziom rozwoju pamięci i szeregu nawyków należących do rzędu tzw.wyższych,jak ogólne zdyscyplinowanie(wyrażające się m.in.w umiejętności spokojnego siedzenia w ławce);
- stosowanie się do wskazówek nauczyciela"(tamże,s.599).
Wszystkie wymienione elementy składają się na psychofizjologiczne podstawy procesu pisania.Warto dodać,że mowa pisana charakteryzuje się występującymi po sobie stadiami rozwoju.Są to: "
- odwzorowywanie;
- przepisywanie;
- pisanie z pamięci;
- pisanie ze słuchu:
- utrwalające;
- sprawdzające;
- pisanie samodzielne"(tamże,s.599).
Podobne ćwiczenia proponuje M.Magda(1991,s.616).Autorka twierdzi,że "chcąc osiągnąć poprawną pisownię ortograficzną należy wszystkie przeszkody usunąć, celowo dobierając ćwiczenia.Stałe i systematyczne ćwiczenia prowadzą do automatyzacji pisma.Podstawowe cztery typy ćwiczeń ortograficznych to:przepisywanie,analiza ortograficzna,pisanie z pamięci i ze słuchu(autodyktando, dyktando:sprawdzające,z objaśnieniem, wzrokowe,słuchowe,wybranych reguł i form,swobodne i twórcze".
Natomiast T.Wróbel(1967,s.89) pisze,że aby dziecko poprawnie pisało pod względem ortograficznym czy stylistycznym,niezbędne jest prowadzenie ćwiczeń "w celu opanowania przez dzieci pisma czytelnego,kształtnego i płynnego.Ćwiczenia te dotyczą:
- utrwalenia kształtów liter;
- pisania płynnego liter złożonych z kilku elementów;
- łączenia liter w wyrazie;
- właściwego rozmieszczenia liter w wyrazie i wyrazów w linii;
- nadawania pismu jednolitego pochylenia;
- wyrabiania szybkości pisania".
Najwięcej czasu na te ćwiczenia przeznacza się w klasie pierwszej.W następnych –klasach II i III-stosuje się ćwiczenia w kształtnym pisaniu,prowadzone systematycznie i okolicznościowo,które powinny doprowadzić do:
- pisania liter z ich wszystkimi szczególnymi cechami;
- prawidłowego łączenia,to znaczy pisania tak,jak tego wymaga sąsiedztwo liter(łączenie stykowe,przez kreskę,i łączenie naturalne);
- pisanie liter w wyrazach ruchem możliwie nieprzerywanym,lecz ciągłym;
- przestrzegania proporcjonalnego układu liter w wyrazie(tzn.równej szerokości i wysokości znaków);
- zachowania należytego odstępu między wyrazami;
- nadawania literom równomiernego i jednolitego położenia prostego lub lekko pochylonego w prawo;
- znacznego zwiększania szybkości pisania(T.Wróbel,red.,1967,s.140).
Przez pierwsze trzy lata nauki dzieci opanowują pisanie stopniowo.Jest ono bardzo zbliżone u wszystkich uczniów.Dzieci w tym okresie naśladują i dokładnie odtwarzają wzory pisma,dlatego jest ono nazywane pismem szkolnym,sztucznym lub "dziecinnym".Stąd też w tym okresie wyróżnia się kilka etapów:pisanie w zakresie elementarnym-klasa I,pisanie swobodne-klasa II i III,pisanie płynne i sprawne-klasa III(tamże,s.140).
Reasumując,dziecko 7-letnie,które przekracza próg szkolny i rozpoczyna naukę,musi samo osiągnąć pewien poziom rozwoju fizycznego i psychicznego,który składa się na dojrzałość szkolną.Ona to jest niezbędna przy pokonywaniu zadań szkolnych nie tylko takich,o jakich mówi powyższy artykuł,ale wszystkich,z jakimi w czasie nauki spotyka się dziecko."Dojrzałość szkolna wyraża się w takim stopniu rozwoju fizycznego,umysłowego, społecznego i emocjonalnego,który czyni dziecko podatnym na oddziaływanie szkoły w postaci regularnej nauki"(M.Lelonek,red.,1990,s.20).
L I T E R A T U R A P R Z E D M I O T U :
- Galińska K., Praca nauczyciela w klasach I-IV,Warszawa .1969.
- Kulpa J.,Więckowski R., Metodyka nauczania języka polskiego w klasach początkowych Warszawa 1983.
- Lelonek M.(red.), Praca nauczyciela i ucznia w klasach I-III,Warszawa 1990.
- Magda M., Trudności uczniów klasy I w opanowaniu poprawnej pisowni,w:"Życie szkoły",1991,nr 12,s.614.
- Strelaun J.(red.),Podstawy psychologii dla nauczycieli,Warszawa 1978.
- Szczepański J.,Elementarne pojęcia socjologii,Warszawa 1972.
- Wróbel T.(red.),Z zagadnień psychodydaktyki nauczania początkowego,Warszawa 1967.
- Żebrowska M.,Psychol;ogia rozwojowa dzieci i młodzieży,Warszawa 1977.
Autor:Donata Tomaszewska, Kłodawa,
Nauczycielka Szkoły podstawowej w Kadzidłowej(woj.łódzkie). |
