Pogotowie Opiekuńcze
Brzezie
Opracował: Kazimierz Kaczmarek
Przyjmując uniwersalny termin niedostosowania społecznego, zarówno dla pedagogów jak i psychologów, są to wszelkie formy wadliwego stosunku do innych ludzi wypływający z różnego rodzaju zaburzeń emocjonalnych oraz defektów w tym zakresie.
Bardzo często spotykamy się w literaturze jak i życiu codziennym z terminem "dziecko trudne". Jednak z wyjaśnieniem tego pojęcia będą pewne trudności, gdyż napotykamy na liczne niejasności i uogólnienia. I tak "dzieckiem trudnym" będzie dziecko mające przejściowe trudności w szkole, w domu lub innej placówce czy instytucji, a także dziecko z poważnymi zaburzeniami charakterologicznymi aż do głębokiego zdemoralizowania.
Zdaniem J. Konopnickiego określenie "dziecko trudne" wyraża subiektywny pogląd, że wysiłki wychowawcze w stosunku do takiego dziecka nie dają oczekiwanych wyników i dlatego stosuje określenie ""dziecko z zaburzeniami w zachowaniu się".
Natomiast M. Tramer określając "dziecko trudne" wyjaśnia: "... Trudne do wychowania jest dziecko lub młodociany jeśli wychowanie ich natrafia na takie opory i utrudnienia, że zwyczajowymi środkami i metodami domu rodzinnego, szkoły i szkolenia zawodowego nie może być prowadzone w sposób zadowalający lub też wychowanie ich wydaje się zupełnie niemożliwe..."
Jeszcze innym określeniem dzieci, u których występują zaburzenia charakterologiczne na skutek wpływów środowiskowych – są dzieci zaniedbane moralnie.
Ważnym pojęciem dotyczącym tematu niedostosowania społecznego uczniów jest termin socjalizacja. Jest to proces, który dokonuje się w trakcie rozwoju społecznego. Rezultatem tego rozwoju jest uspołecznienie jednostki i osiągnięcie przez nią dojrzałości społecznej.
Inaczej socjalizacja jest wrastaniem w kulturę, która polega na przyjmowaniu przez jednostkę tradycji, wzorów i wartości kulturowych wyznaczających sposób postępowania, właściwy dla pełnienia określonych ról społecznych. Przez socjalizację rozumieć można zmiany osobowości jednostki zmierzające do kształtowania takiej osobowości, która umożliwia przystosowanie do życia w zbiorowości i osiągania celów przy jednoczesnym kształtowaniu cech pozytywnych (pracowitość, obowiązkowość)korzystnych dla kontaktów międzyludzkich. Jednakże zmian tych nie należy traktować jako rezygnacji z indywidualnych upodobań, gdyż naczelnym ich zadaniem jest wytworzenie indywidualności tworzącej określoną kulturę.
W zależności od stopnia uspołecznienia tj. przestrzegania normy grupowej, wyróżnić możemy:
- niski stopień uspołecznienia – jest to zachowanie zgodne z normą grupową występujące jednak pod jej presją wraz z charakterystyczną u jednostki obawą przed zastosowaniem sankcji w razie naruszenia obowiązującej normy;
- wysoki stopień uspołecznienia – postępowanie jest zgodne z normą grupową bez kontroli grupy oraz zagrożenia sankcjami w przypadku naruszenia normy.
Z. Skory wymienia w procesie socjalizacji postawy prospołeczne: postawę życzliwości, sprawiedliwości i altruistyczną oraz podkultury sprzyjające wytworzeniu się postaw aspołecznych, sprzecznych z obowiązującymi normami postępowania grupy. I tu: postawy izolacji, egocentryzmu, egoizmu, wrogości i sadyzmu.
We wczesnym okresie dzieciństwa główną rolę w socjalizacji odgrywają rodzice i ich warunki materialne. Rodzice reprezentują określone kręgi zawodowe, wartości i style życia. Oni też komentują doświadczenia dziecka i kształtują jego kontakty z otoczeniem. Wszystko składa się na podkulturę domu, która stanowi początek socjalizacji.
Natomiast zjawisko zaburzenia socjalizacji wg Z. Skorego to: "powstanie u danej osoby motywacji i działania aspołecznego, w wyniku oddziaływania podkultury grupy wytwarzającej normy sprzeczne z normami ukształtowanymi przez kulturę".
Inaczej przedstawia ten termin R. Miler, uważa, że proces socjalizacji uzależniony jest od indywidualnych predyspozycji jednostki związanych z jej stanem zdrowia i zdeterminowanymi organicznie cechami osobowości.
Tak więc zarówno defekty organiczne, zwiększona pobudliwość nerwowa jak i wadliwie ukształtowana hierarchia wartości mogą być przyczynami zaburzeń socjalizacji. Zaburzenia socjalizacji są natomiast powodem niedostosowania społecznego, charakteryzującego się nieprawidłowo ukształtowanymi stosunkami społecznymi oraz konfliktami z otoczeniem.
Niedostosowanie społeczne i jego pomiar
Termin "niedostosowanie społeczne" używany jest zamiennie z określeniami takimi jak: niedostosowanie społeczne", "wykolejenie społeczne" itp., chociaż zakres pojęciowy tych wyrażeń jest nieco inny. Łączy je natomiast rodzaj pewnych zachowań grup bądź jednostek funkcjonujących w konkretnych systemach społecznych.
Wspólnym elementem różnych definicji terminu nieprzystosowania społecznego jednostki, jest takie jej zachowanie, które jest sprzeczne z powszechnie uznawanymi normami i oczekiwaniami społecznymi. Konsekwencjami tych zachowań w szerokiej skali są zaburzenia w funkcjonowaniu systemu społecznego, wyrażające się m.in., w wyraźnych szkodach oraz stratach moralnych i materialnych społeczeństwa. Natomiast w mniejszej skali negatywnymi konsekwencjami tych zachowań są ograniczenie swobody i autonomii osobistej lub zagrożenie bezpieczeństwa psychicznego albo fizycznego poszczególnych członków społeczeństwa.
Chcąc mierzyć i diagnozować nieprzystosowanie społeczne dzieci i młodzieży należy uprzednio sprecyzować:
- czym ono jest i jakie są jego wskaźniki empiryczne?
- jakie są jego przyczyny i uwarunkowania?
- jakie mechanizmy wewnętrzne nimi sterują?
- czy pomiar niedostosowania społecznego jest możliwy?
- Jakie narzędzia pomiarowe byłyby najbardziej właściwe do określenia poziomu nieprzystosowania społecznego dzieci i młodzieży?
Wskaźnikami nieprzystosowania społecznego są więc wszelkie negatywne lub nieadekwatne reakcje jednostek na wymogi i nakazy zawarte w przypisywanych im konstruktywnych rolach społecznych. Są to zachowania podważające funkcjonalność każdego układu społecznego, powodujące jego dezorganizację lub bezpośrednio zagrażające społecznie uznawanym wartościom, takim jak rozwój i autonomia jego członków.
Angielski teoretyk i badacz problemu niedostosowania społecznego D. H. Scott (twórca arkusza diagnostycznego służącego do ustalenia niedostosowania społecznego) określa motywy działania dziecka nieprzystosowanego w następujący sposób:
- Dziecko niedostosowane społecznie nie działa w swoim najlepszym interesie. Motywacja jego działania jest w związku z tym nierealistyczna, świadczy o daleko posuniętej frustracji.
- Dowodem frustracji jest fakt, że dziecko swoim działaniem stwarza sobie wiele kłopotów, których samo nie jest w stanie rozwikłać, a których mogło uniknąć.
- Reakcje takiego człowieka są skomplikowane, tzn. nie można ich przewidzieć i na ogół są nieproporcjonalne do bodźców, które je wywołały. To powoduje, że zachowanie takiego człowieka rzadko jest właściwie oceniane przez mało wytrawnych i wnikliwych pedagogów.
Dalszą konsekwencją takiego zachowania się dziecka jest brak sukcesu, głównego motoru wszelkiego działania ludzkiego. Trudności w osiąganiu sukcesu powodują złe samopoczucie dziecka, co ostatecznie wyraża się tym, że czuje się ono nieszczęśliwe. Ten ostatni objaw jest głównym elementem niedostosowania społecznego i właściwie wszelkie próby ustalenia diagnozy trzeba zaczynać od stwierdzenia tego stanu.
Jednostki niedostosowane społecznie charakteryzuje często:
- duża wyobraźnia, cynizm, brawura;
- nieżyczliwy stosunek do człowieka, do cudzego mienia;
- negatywny stosunek do norm, regulaminu, zarządzeń;
- nieodpowiedzialny stosunek do własnych czynów;
- nieumiejętność zżycia się z grupą "wyłamywanie się z reguł gry";
- zrzucanie winy na innych;
- niechęć do pracy i nauki;
- brak odpowiedzialności za swoje czyny;
- "brak hamulców", krytycyzmu;
- brak wizji życia w płaszczyźnie etycznej – społecznie pozytywnej;
- nieumiejętność wyjścia z trudnej sytuacji;
- brak wiary w możliwość rozwiązywania trudności.
Te cechy zachowań składają się na to co w psychologii nazywa się "zaburzeniami osobowości". Determinantami nieprzystosowania społecznego są nie tylko pojedyncze czynniki, ale całe kompleksy niekorzystnych czynników rozwojowych, wewnętrznych (biopsychicznych) i zewnętrznych (socjokulturowych) działających na jednostkę.
Człowiek w ciągu swojego życia pełni różne role społeczne: dziecka w rodzinie, kloegi i rówieśnika, ucznia w szkole. Dlatego konieczne jest zbadanie jak jednostka funkcjonuje w swojej roli społecznej.
Kryteria społeczne i psychologiczne niedostosowania społecznego
Według J. Konopnickiego "Główne kryteria rozpoznawania niedostosowania są wyłącznie psychologiczne, a konsekwencje tego stanu rzeczy są natury społecznej’’. Niedostosowanie społeczne występuje w różnych formach zachowania i może objawiać się:
- Dziecko niedostosowane społecznie jest na ogół rzadko lubiane przez inne dzieci, a także przez dorosłych. Jego reakcje są trudne do przewidzenia, dlatego otoczenie unika kontaktów z nim.
- Brak u takiej jednostki zaufania do ludzi, zwłaszcza dorosłych, co powoduje wzajemne niezrozumienie.
- Trudności w nawiązywaniu kontaktów (także rówieśniczych), niemożność zaistnienia w danej grupie – wyobcowanie.
- Nie mogąc w sposób normalny zaspokoić swoich potrzeb czyni to w sposób nieakceptowany społecznie.
Według H. Spionek istnieją dwa stopnie utrwalenia zaburzeń życia uczuciowego dzieci:
- zaburzenia łatwo odwracalne będące reakcją na nieprawidłowe oddziaływanie otoczenia, cofające się po zmianie środowiska lub w wyniku działania wychowawczego.
- Zaburzenia utrwalone, trudno odwracalne, wymagające specjalnych form terapii.
Powodem społecznego niedostosowania są zaburzenia w procesie socjalizacji dzieci i młodzieży ujawniające się najczęściej agresywnością, wrogością, nieśmiałością, zahamowaniem lub wycofaniem się. Mogą one występować w postaci następujących zachowań społecznych:
- zadawanie bólu, sprawianie przykrości, wyrządzanie szkód materialnych, moralnych,
- unikanie kontaktów z otoczeniem, izolacja.
Ważnym wskaźnikiem przy określaniu niedostosowania społecznego są zaburzenia sfery emocjonalnej –obojętność uczuciowa, a co za tym idzie niezdolność do poświęceń, opieki nad innymi, przyjaźni czy wdzięczności.
Jednostka społecznie niedostosowana charakteryzuje się tym, że pragnie zapewnić sobie jak największe uprawnienia i korzyści, a jednocześnie uchyla się od spełnienia nałożonych na nią obowiązków i zadań. Przejawia też tendencje do kierowania się w postępowaniu własnym interesem, a nie społecznym. Ściśle się to wiąże ze słabą motywacją do podejmowania aktywności zgodnej z interesem społecznym.
Rodzaje i objawy niedostosowania społecznego
Objawy, symptomy, manifestacje nieprzystosowania społecznego są obserwowalnymi zdarzeniami lub zachowaniami sprzecznymi z uznawanymi przez społeczeństwa wzorami zachowań. W zależności od częstotliwości ich występowania, stopnia skumulowania oraz od ich specyfiki mogą być traktowane jako tzw. cząstkowe składniki nieprzystosowania społecznego. Najczęściej występujące kategorie zachowania będące cząstkowymi wskaźnikami nieprzystosowania społecznego to:
- notoryczne kłamstwa;
- ucieczki (z domu lub szkoły);
- alkoholizowanie się (nadużywanie alkoholu);
- pasożytnictwo społeczne (niezasłużone korzyści z cudzej pracy):
- nadużywanie środków odurzających i podniecających (narkomania, toksykomania);
- zachowania agresywne skierowane na otoczenie;
- zamachy samobójcze;
- zachowania przestępcze.
Niektóre zachowania jednostek społecznie niedostosowanych łączą się w tzw. syndrom zachowań, które są podstawą do wyodrębnienia różnych odmian nieprzystosowania społecznego ze względu na cechy zachowań składający się na dany syndrom.
Według typologii J. Konopnickiego istnieje pięć rodzajów nieprzystosowania społecznego:
- Wrogość – powstająca na tle frustracji potrzeb, emocjonalnej zależności, na którą składają się m.in. podejrzliwość, szkodzenie innym, niszczenie przedmiotów, awantury, bójki, wybuchy gniewu, negatywny stosunek do nauki szkolnej, wagarowanie, ignorowanie poleceń nauczycieli.
- Zahamowanie – pojawiające się zwykle na podłożu uszkodzeń lub osłabienia systemu nerwowego jednostki. Osoby zahamowane wyróżnia:
- brak naturalnej pewności siebie, nieufność i ostrożność wobec innych;
- nadmierna uległość wobec innych, bierność w pracy szkolnej, brak aspiracji i wiary w swoje umiejętności, zrażanie się niepowodzeniami, ponoszenie porażek we współzawodnictwie, lęk w nowych sytuacjach, niepewność, powolność reakcji, zamyślenie, autyzm, brak energii fizycznej, odrzucenie kontaktów społecznych.
- Niekonsekwencja – zachowania niekonsekwentne – pojawiają się na podłożu uszkodzeń systemu nerwowego. Symptomami niekonsekwencji są:
- brak koncentracji uwagi, nieprzemyślane natychmiastowe reakcje, nadpobudliwość i stany niezrównoważenia emocjonalnego, labilność nastawień, brak integracji czasowej (dziecko nie korzysta z poprzednich doświadczeń).
- Aspołeczność – (lub skrajna aspołeczność). Charakteryzuje się:
- silnym dążeniem do szkodzenia innym osobom – "bezinteresowne okrucieństwo", brakiem wrażliwości moralnej, utratą wyższych uczuć i zasad moralnych, stosowaniem przemocy.
- Wrogość – z tendencją do aspołeczności – jest syndromem mieszanym, powstałym przez skrzyżowanie niektórych symptomów wrogości (agresywności) z symptomami aspołeczności.
Objawy nieprzystosowania społecznego tym łatwiejsze są do zidentyfikowania i pogrupowania, im częściej i w większym nasileniu występują w określonym przedziale czasu.
Geneza nieprzystosowania społecznego
Jednostka nie rodzi się nieprzystosowana, lecz w toku swojego życia nabywa pewnych symptomów, kształtując mechanizmy psychologiczne, które prowadzą do nieprzystosowania społecznego i kierują nim. Jest to proces długi i złożony. Przebiega w następujących etapach:
- Pierwszy etap – obejmuje kształtowanie się nastawień (poznawczych, emocjonalnych) jednostki zwiększających jej podatność na wpływy antagonistyczno- destukcyjnego środowiska społecznego.
- Drugi etap – polega na przyswajaniu wzorów motywacji oraz zachowania się antyspołecznego, ułatwiających zaspokojenie potrzeb i rozładowanie napięć jednostce w jej społecznym funkcjonowaniu. -
- Trzeci etap – wiąże się z utrwaleniem i autonomizowaniem się nabytych i przyswojonych przez jednostkę sposobów zachowania antyspołecznego, będących dla niej źródłem nagród o charakterze psychologicznym, nie mających swych alternatywnych odpowiedników w innego typu zachowaniach (np. zachowaniach prospołecznych).
Na zjawisko niedostosowania społecznego mają wpływ dwa podstawowe typy czynników:
- czynniki biopsychiczne, takie jak mikrodefekty i mikrouszkodzenia w zakresie centralnego systemu nerwowego, zaburzenia rozwoju, psychopatyczna struktura osobowości.
- Czynniki socjokulturowe, do których należy zaliczyć kontakt dziecka ze środowiskiem lub podkulturą antagonistyczno – destrukcyjną (np. przestępczą, chuligańską), niski status społeczno – ekonomiczny rodziny, obiektywne trudności w życiu rodziny (choroby, alkoholizm, rozbicie rodziny).
Istnieje kilka tzw. prostych czynników sprzyjających nieprzystosowaniu społecznemu, a których przeważająca liczba ma charakter socjokulturowy.
Należą do nich:
- Niekorzystne warunki ekonomiczno – materialne rodziny (ubóstwo, nędza);
- Zaburzona struktura rodziny (rozbicie rodziny, sieroctwo);
- Choroby rodziców lub ich nieobecność w wychowywaniu dzieci;
- Kontakty dziecka z podkulturą dewiacyjną;
- Brak sukcesów szkolnych dziecka;
- Stygmatyzujące oddziaływanie instytucji wykrywania, napiętnowania i eliminowania dewiacji (policja, sąd, zakład poprawczy);
- Społeczna blokada aspiracji jednostki (brak środków do realizacji aspiracji);
- Zaburzona struktura osobowości, niska samoocena, niezrównoważenie emocjonalne;
- Zaburzenia psychosomatyczne (nadpobudliwość, stereotypie, konwulsje);
- Odtrącenie emocjonalne dziecka.
Z pedagogicznego punktu widzenia do najważniejszych czynników determinujących nieprzystosowanie społeczne dzieci i młodzieży należą czynniki związane z przebiegiem socjalizacji dziecka w rodzinie, a zwłaszcza te sytuacje i okoliczności, które prowadzą do osłabienia lub zerwania związku emocjonalnego dziecka z rodzicami.
Nie mniej ważnym czynnikiem w genezie aspołecznego nieprzystosowania jest brak sukcesów szkolnych u dziecka, co może blokować jego aspiracje społeczne i jego szansę na zdobycie wykształcenia i w rezultacie awans społeczny. |
