Frustracja, jakiej doświadczają nauczyciele próbujący motywować tzw. "trudnych" uczniów wynika z kilku czynników, takich jak brak czasu, duża liczba uczniów w klasie (w tym wielu z trudnościami w nauce lub problemami emocjonalnymi), konieczność sprostania wymaganiom stawianym wobec nauczyciela przez władze oświatowe i rodziców, liczne sytuacje stresujące. Rezultatem tej sytuacji często bywa to, że bardziej staramy się utrzymać klasę w spokoju i porządku, niż wzbudzać uczniowską motywację do nauki.
Na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat stworzono wiele różnych teorii motywacji. Zygmunt Freud twierdził, że do określonego zachowania jednostkę motywują pewne podstawowe instynkty i popędy. W tym kontekście, rolą nauczyciela była pomoc uczniom w kontrolowaniu i ukierunkowaniu tych popędów. Behawioryści, tacy jak B.F. Skinner uważali, że człowiek rodzi się "tabula rasa" i dopiero doświadczenia i zdarzenia zewnętrzne kształtują prawdziwą mentalność danego człowieka. Zgodnie z tą teorią, nauczyciel/wychowawca powinien stosować zewnętrzne bodźce, takie jak kary i nagrody, aby zmotywować ucznia. Twórcy psychologii humanistycznej, tacy jak A. Maslow i C Rogers twierdzą, że człowiek ma wrodzoną skłonność do rozwoju i samorealizacji, a uczenie się stymuluje ten proces. Współczesne teorie wskazują na to, że czynniki wewnętrzne takie jak wyuczone przekonania na temat samego siebie, cele, oczekiwania i uczucia wpływają w znacznym stopniu na motywację i działania człowieka. Ponadto, istotne znaczenie mają również czynniki zewnętrzne, takie jak emocjonalne wsparcie ze strony osób ważnych dla jednostki (np. okazywanie troski,szacunku, dodawanie odwagi). Ze względu na to, że istota motywacji jest bardzo złożona nie ma wśród psychologów jedności co do tego, który z tych rodzajów motywacji –zewnętrzny(nagrody) czy wewnętrzny (osobiste przekonania) jest silniejszy. Jednak wszystkie najnowsze teorie podkreślają, że motywacja do nauki jest naturalną skłonnością wszystkich uczniów, gdy są oni w dobrym stanie ducha i znajdują się w otoczeniu wspierającym uczenie się. Nawet uczniowie, którzy wyglądają, jakby stracili motywację do nauki, mogą odzyskać tę naturalną skłonność do rozwijania się w pozytywny sposób.
W świetle powyższych teorii uległo również zmianie podejście do roli nauczyciela. Zgodnie ze starymi, tradycyjnymi zasadami to nauczyciel był całkowicie odpowiedzialny za proces nauczania/uczenia się, a uczeń przyjmował postawę bierną, absorbując informacje tak, jak zostały one przedstawione przez nauczyciela. Współczesne podejście do edukacji główną odpowiedzialność za uczenie się nakłada na ucznia, który jest aktywny i modyfikuje, przetwarza informacje uzyskane od nauczyciela. Ponieważ uczniowie różnią się między sobą pod względem chęci i umiejętności przyjęcia odpowiedzialności, nauczyciel ma do odegrania bardzo ważną rolę- pomóc wzbudzić i wzmocnić uczniowską naturalną motywację do uczenia się i naturalną zdolność do kierowania sobą. Powstaje więc pytanie: jak to zrobić?
Po pierwsze, nauczyciel powinien uświadamiać uczniów, jak ich myślenie wpływa na ich nastrój i motywację oraz jak można zapanować nad myślami. Np. jeśli uczeń będzie przekonany, że nie jest w stanie nauczyć się matematyki, to prawdopodobnie wcale nie będzie próbował jej zrozumieć, ponieważ zakłada z góry, że i tak poniesie porażkę. To, co koniecznie trzeba uczniom przekazać na temat myślenia, to przekonanie, że negatywne myśli wywołują negatywne uczucia i że myśli można kontrolować i zmieniać. Można posłużyć się tutaj konkretnym przykładem obrazującym, jak myśli ucznia wpływają na jego uczucia i zachowanie w klasie. Jeśli uczeń jest przekonany, że nauczyciel go nie lubi, to wzbudzi w sobie uczucia złości i wrogości, które z kolei skłonią go do przeszkadzania i złego zachowania w klasie. W rezultacie nauczyciel ukarze ucznia, co tylko wzmocni jego założenie, że nauczyciel faktycznie go dyskryminuje. Ważnym elementem w tej sytuacji jest pomoc uczniowi w budowaniu jego poczucia własnej wartości i wiary w swoje siły i zdolności. Dlatego też zadanie i rola nauczyciela polega w znacznym stopniu na tworzeniu wspierającego klimatu poprzez okazywanie każdemu uczniowi szczerego zainteresowania i troski. Bardzo ważne jest budowanie poczucia bezpieczeństwa w klasie, ponieważ jego brak prowadzi do niskiej samooceny i złego zachowania. Badania wskazują, że powstawaniu poczucia bezpieczeństwa sprzyja po części taka organizacja procesu nauczania-uczenia się, aby nie narodziła się sytuacja rywalizacji- rywalizacja i formułowanie celów w kategoriach wygranej powoduje, że dochodzi do "gry w uczenie się", w trakcie której jedni wygrywają, ale inni przegrywają. Aby uzyskać wspierający klimat, warto również podkreślać osiągnięcia, zdolności czy umiejętności poszczególnych uczniów. Ważne jest, aby klasa była środowiskiem motywującym uczniów, w którym zachęca się ich do samodzielnego zdobywania wiedzy i gdzie nauczyciel nie jest tradycyjnym źródłem wiedzy, lecz pomaga uczniom w dotarciu do niej, doradza i porządkuje informacje. W miarę jak uczniowie biorą odpowiedzialność za określanie własnych celów nauki, wzrasta ich automotywacja oraz coraz silniej dążą do tego, aby stać się ekspertami w wybranej przez siebie dziedzinie. Z indywidualnej pracy samokształceniowej korzysta cała klasa, a nawet nauczyciel, który musi podjąć ryzyko, przyznając, że w niektórych sprawach uczniowie mogą mieć więcej wiedzy niż on. Mając odpowiednie umiejętności, uczniowie są w stanie dzielić się nowo nabytą wiedzą z innymi jako "eksperci" i przejąć rolę nauczyciela, co z kolei daje im poczucie kompetencji i sukcesu, tak ważne w budowaniu poczucia własnej wartości.
Ponad to, nauczyciel powinien poznać każdego ucznia, jego indywidualne potrzeby i zainteresowania. Dobrym sposobem dowiedzenia się o swoistych potrzebach, zainteresowaniach i celach każdego ucznia może być ankieta, wzbogacona obserwacją jego zachowania i osiągnięć oraz indywidualne rozmowy. Przykładowe pytania, które mogłyby znaleźć się w takiej ankiecie to:
- Moje hobby to ...................
- Rzeczy, które lubię robić z innymi ludźmi to ............
- Rzeczy, które robię gdy chcę się zrelaksować to ..............
- Czuję się dobrze, gdy..................
- Kiedy potrzebuję być sam............. Kolejnym krokiem nauczyciela będzie dopasowywanie ogólnych celów nauczania do indywidualnych uczniowskich zainteresowań i celów. Na przykład, jeśli celem ogólnym w nauczaniu języków obcych będzie kształtowanie i doskonalenie umiejętności rozumienia tekstu czytanego czy słuchanego, nauczyciel może tak dobierać te teksty tematycznie, aby wiązały się one z zainteresowaniami jego uczniów (np. sport czy muzyka).
Podsumowując, zadania nauczyciela jako osoby motywującej polegają na:
- uświadomieniu uczniom, jak ich myślenie wpływa na ich nastrój i motywację oraz jak można panować nad myślami.
- pomocy uczniom w docenianiu samych siebie, swoich zdolności i umiejętności.
- stworzeniu uczniom szansy realizacji takich celów nauki, jakie są dla nich osobiście ważne, wspomagając tym samym ich aktywność, inicjatywę oraz naturalne tendencje do uczenia się, rozwoju i brania odpowiedzialności za własną naukę.
- budowaniu pozytywnego klimatu społecznego i emocjonalnego wsparcia, w który uczeń jest szczerze doceniany i szanowany.
Bezdyskusyjnym jest fakt, że najlepszym nauczycielem jest dobry przykład. Uczniowie uczą się, obserwując innych, a szczególnie swoich nauczycieli. Na podstawie badań przeprowadzonych przez R. Ryana i J. Stillera stworzono listę cech dobrego nauczyciela, która przedstawia go jako człowieka:
- znającego potrzeby każdego ucznia
- zainteresowanego rozwojem każdego ucznia
- konsekwentnego i zdecydowanego w sprawach reguł, nieprzekraczalnych granic i zadań.
- Nastawionego demokratycznie
- Dodającego odwagi
- Ciepłego emocjonalnie
- Widzącego możliwości osiągnięcia sukcesu przez każdego ucznia
- Odnoszącego się z szacunkiem do starań i wkładu pracy każdego ucznia
- Pamietającego, że uczniowie nie są źli lub ułomni, lecz po prostu nie mają poczucia bezpieczeństwa.
Opracowała Anna Czernielewska na podstawie: "Uczeń trudny- jak skłonić go do nauki" B.L. McCombs, James E. Pope.
