Dorota Zawolska
Nauczyciel przedszkola z Oddziałami Integracyjnymi w Warszawie
Postawy społeczeństwa wobec osób niepełnosprawnych
Osoby niepełnosprawne żyły wśród pełnosprawnych od zarania dziejów, a postawy społeczne wobec nich zmieniały się wraz z rozwojem cywilizacji. Wyznaczały je dominujące w danym okresie rozwoju historycznego i kulturowego poglądy społeczne i filozoficzne, systemy społeczne wartości, wierzenia religijne, poziom cywilizacji i kultury danego społeczeństwa.
Na przestrzeni dziejów naszej cywilizacji pojawiały się następujące postawy:
- postawa dyskryminacji i wyniszczenia
- postawa izolacji
- postawa segregacji
- postawa integracji
Historyczny przegląd owych postaw pozwala zauważyć, że wraz z rozwojem cywilizacji postawy wobec osób niepełnosprawnych uległy poprawie. W starożytności w związku z istniejącym kultem ciała i tężyzny fizycznej los dzieci upośledzonych i kalekich był przesądzony, np. zrzucano je ze Skały Tarpejskiej lub topiono w falach Tybru. Postawa dyskryminacji i izolacji była powszechna w okresie średniowiecza. W tym czasie pokutowało przekonanie, że chorzy psychicznie i umysłowo to ludzie opętani przez złego ducha, a upośledzenie jest karą boską, za grzechy rodziców. Jeszcze w XVII w. umieszczano tego rodzaju ludzi w żelaznych klatkach, podobnych do klatek dzikich zwierząt. W niedziele i święta wystawiano ich na widok publiczny, a widzowie za pewną odpłatnością mogli drażnić nieszczęśliwych, których nieudolne ruchy wywoływały śmiech. Należy jednak zaznaczyć, że równocześnie zapoczątkowana została opieka społeczna nad osobami niepełnosprawnymi, zaczęły powstawać pierwsze przytułki dla umysłowo chorych organizowane przez kościoły chrześcijańskie.
Rozwój nauki w XIX i XX w. a w szczególności medycyny, psychiatrii i psychologii, położył kres znęcaniu się nad upośledzonymi umysłowo. W postawach społecznych zaczęła dominować postawa segregacji. To podejście trwa do dziś, choć w znacznie zmienionej formie. Postawa ta ukształtowała się w wyniku naukowego wyodrębnienia typów niepełnosprawności. Dostrzeżono również społeczną potrzebę wychowania i nauczania osób niepełnosprawnych. Przyznano im prawo do rozwoju i nauki, a także i pracy w instytucjach do tego stworzonych. Postawa ta polega na przekonaniu, że rehabilitacja prowadzona w tych instytucjach może zapewnić najwłaściwsze metody i środki oddziaływań wychowawczych i dydaktycznych. Zapewniano dzieciom z odchyleniami od normy lepsze warunki życia i nauki, niż miałyby poza tymi placówkami, jednak nie przygotowywały je do życia w zwykłych warunkach.
Postawa segregacji służyła rozwiązaniu problemu ludzi niepełnosprawnych przed trudami życia w społeczeństwie ludzi pełnosprawnych, ale też izolowała to społeczeństwo od nich. Od czasów II wojny światowej rozwijany jest planowo i świadomie system integracyjny. Zauważono, że można stworzyć korzystniejsze warunki i sposoby zaspokajania potrzeb ludzi niepełnosprawnych poprzez organizowanie rehabilitacji dzieci upośledzonych w masowych placówkach oświatowo - wychowawczych. Jedynie osoby z głębszymi stopniami niepełnosprawności przebywają w szkołach specjalnych i ośrodkach rehabilitacyjnych, ale i tu dąży się aby były one powiązane z otwartym środowiskiem społecznym.
O skuteczności społecznej integracji osób niepełnosprawnych w znacznym stopniu decydują społeczne postawy wobec nich. Mają one wpływ na to, jakie miejsce, prawa, przywileje i obowiązki przyznaje się tym osobom w życiu społecznym. Nasze postawy wobec osób niepełnosprawnych częściowo zależą od kontaktów osobistych z takimi osobami, oraz od stopnia znajomości ich problemów życiowych. W innym przypadku postawy wobec nich opierają się głównie na stereotypach i obiegowych przekonaniach, a nie na własnych doświadczeniach.
Najczęściej wyróżnia się postawy pozytywne (akceptujące) i negatywne (odtrącające lub unikające) wobec osób niepełnosprawnych.
Według S. Nowaka znak postawy może być tylko pozytywny lub negatywny. Nie uwzględnia on znaku neutralnego, uważając, że niezdecydowanie świadczy o braku akceptacji, czyli o postawie negatywnej.
H. Larkowa twierdzi jednak, że mogą też występować postawy ambiwalentne, pozytywne i negatywne łącznie. Te same osoby mają przeważnie wobec jednostek z odchyleniami od normy zarówno postawy pozytywne jak i negatywne. Ich rodzaj zależy od różnych czynników. A.Sękowski podkreśla, że werbalne uzewnętrznianie postawy w stosunku do inwalidów jest często przychylne, pozytywne, chociaż w rzeczywistości mogą być tylko maskowanymi postawami negatywnymi, zawierającymi element wrogości. Postawy negatywne, nazywane inaczej postawami odrzucenia, manifestują się obojętnością, wrogością uczuciową, niechęcią i izolacją.
Zachowania osób mających takie postawy kształtują się według Th. Newcomda w trzech etapach. Pierwszy- to uprzedzenia do osoby lub populacji, drugi- to brak komunikacji z nią, aż do izolowania się, zaś trzeci- to wrogość przejawiająca się w dyskryminowaniu bądź agresji.
Postawy pozytywne wyrażają się akceptacją osób, do których się odnoszą, życzliwością i szacunkiem dla nich, adekwatną oceną, przyjaznym zachowaniem.
Przyczyną negatywnych postaw ludzi zdrowych wobec osób niepełnosprawnych są negatywne doświadczenia, brak wzajemnej komunikacji oraz dezinformacja.
Analizując wyniki badań A.Sękowskiego nad cechami osobowości, będącymi predykatami pozytywnych i negatywnych postaw wobec osób niepełnosprawnych można zauważyć, że predyspozycje intelektualne na wysokim poziomie sprzyjają pozytywnym postawą wobec niepełnosprawnych. Duża refleksyjność niesie ze sobą wnikliwą i bardziej obiektywną ocenę cech osób niepełnosprawnych, ich możliwości i ograniczeń. Wysoka samoocena, a z tym związana wysoka samoakceptacja, jest dobrym predykatorem postaw wobec osób niepełnosprawnych. Pozytywna samoocena jest cechą pozwalającą na zaakceptowanie siebie, a to jest jednym z warunków akceptacji innych ludzi.
Na postawy negatywne wobec niepełnosprawnych wpływ ma niska inteligencja, niski poziom zdolności twórczych oraz impulsywność. Impulsywność w przeciwieństwie do refleksyjności sprzyja powierzchownemu ustosunkowaniu się na podstawie bodźców, które nie są dostatecznie analizowane, a oddziałują na sferę emocjonalną związaną z nastawieniami człowieka. Cechą warunkującą postawę negatywną jest niska samoocena, która może być motywem do traktowania osób niepełnosprawnych jako przedmiotu umożliwiającego kompensowanie poczucia własnej niższości.
Na podstawie badań H. Larkowej można stwierdzić, że postawy wobec niepełnosprawnych, z którymi istniały jakiekolwiek bezpośrednie kontakty, mają częściej charakter pozytywny niż negatywny. Postawy ogólne, czyli nie wobec konkretnych osób lecz wobec różnych kategorii osób z upośledzeniami określonych funkcji—częściej bywają negatywne niż pozytywne.
Najczęściej postawy pozytywne przejawiały osoby badane wobec inwalidów ze zniekształceniami twarzy, z zaburzeniami mowy, z kalectwem narządów ruch. Natomiast najczęściej postawy negatywne przyjmowano wobec osób upośledzonych umysłowo. Wyniki te świadczą o dużej dyskryminacji i nietolerancji społecznej wobec tej kategorii osób niepełnosprawnych.
Charakteryzując postawy wobec jednostek z odchyleniami od normy H. Larkowa zwróciła uwagę na rolę takiego wskaźnika jak – wiek. Istnieją wyraźne różnice w pozycji społecznej, jak też w postawach wobec dziecka z odchyleniami od normy i dorosłego inwalidy. Od dzieci z naruszaną sprawnością społeczeństwo wymaga mniej niż od zdrowych. Często też traktuje się je z sympatią, pobłażliwością oraz stara się im pomóc. Gdy stają się dorosłymi, są odtrącane przez otoczenie.
Przeprowadzone przez A. Ostrowską badania wskazują na znaczne zróżnicowanie postaw naszego społeczeństwa wobec osób niepełnosprawnych, około 15% badanych prezentowało zdecydowanie negatywną, izolacyjną postawę. Osoby te uważały, że niepełnosprawni mają liczne ograniczenia w sprawności fizycznej i umysłowej są nie samodzielne i stanowią ciężar dla innych. Osoby, które prezentują taką postawę unikają kontaktu z osobami niepełnosprawnymi i ich rodzinami. Często zabraniają swoim dzieciom bawić się z dziećmi upośledzonymi.
Postawę pozytywną prezentowało 25% badanych. Osoby te mają zazwyczaj osobiste kontakty z ludźmi niepełnosprawnymi. W ich opinii osoba niepełnosprawna może być w miarę swoich możliwości pożyteczna dla otoczenia i może uczestniczyć w życiu swego środowiska. Upośledzone dziecko traktują w naturalny sposób, nie zabraniają też bawić się swoim dzieciom z dziećmi niepełnosprawnymi. W stosunku do nich są otwarte, towarzyskie i chętne do udzielania pomocy. Postawy 60% badanych osób miało charakter pośredni - nie są zdecydowanie pozytywne, ani też zdecydowanie negatywne. Postawy dzieci zdrowych wobec dzieci niepełnosprawnych różnią się m.in. w zależności od rodzaju i stopnia upośledzenia funkcji i od wieku dzieci zdrowych. Sposób zachowania dzieci pełnosprawnych zależy w dużej mierze od wpływu domu i szkoły, znajomości i rozumienia potrzeb a także możliwości dzieci niepełnosprawnych Najbardziej niekorzystna jest społeczna sytuacja dzieci niepełnosprawnych umysłowo i dzieci z widocznymi zniekształceniami twarzy i niesprawnością.
Badania prowadzone przez M. Kościelak i A. Maciarz wykazały na bardzo niekorzystną sytuacje społeczną dzieci niepełnosprawnych uczących się w szkołach podstawowych (w klasach nie integracyjnych). Wskaźnik osób izolowanych i odrzucanych jest bardzo wysoki i sięga 80%. Izolacja przez rówieśników dziecka niepełnosprawnego jest często zamaskowana pozorami życzliwości i dobrego zachowania, jednak dzieci te nie są traktowane na równi z innymi, koledzy pełnosprawni dyskretnie unikają z nimi kontaktu, pomijają ich w pozytywnych wyborach, eliminują z kręgu rówieśników. Dzieci pełnosprawne czasami stosują bardzo wyrafinowane sposoby unikania kontaktu z rówieśnikami niepełnosprawnymi potrafią doskonale maskować swoją niechęć. Często też dzieci zdrowe przejawiają wobec nich negatywne reakcje emocjonalne i niewłaściwe zachowanie.
Na zakończenie warto przytoczyć jakie uznaje się sposoby kształtowania pozytywnych postaw wobec osób niepełnosprawnych
- nadawanie programów oświatowych na temat problemów zdrowotnych, rozwojowych i przystosowawczych osób niepełnosprawnych w środkach audiowizualnych oraz upowszechnianie tej problematyki w książkach, broszurach, w prasie, na plakatach;
- upowszechnianie filmów dokumentalnych i fabularnych, których treść ukazuje życie, problemy osobiste, szkolne i zawodowe osób niepełnosprawnych;
- pokazywanie osób z różnego rodzaju niepełnosprawnością w rolach zwykłych ludzi ( w sztukach teatralnych, w scenariuszach filmowych i innego rodzaju upowszechnianych utworach) .Odejście od przedstawiania osób niepełnosprawnych tylko w rolach negatywnych.
BIBLIOGRAFIA:
A.Twardowski: Postawy otoczenia wobec osób niepełnosprawnych i ich rodzin, w: J.Obuchowska red:
Dziecko niepełnosprawne w rodzinie, WSiP Warszawa 1999
S.Nowak: Pojęcie postawy w teoriach i stosowanych badaniach społecznych[w:] Teorie postaw, (red)
S. Nowak, PWN, Warszawa 1973
H. Larkowa: Postawy otoczenia wobec inwalidów, PZWL, Warszawa, 1970
A.Sękowski: Psychospołeczne determinanty postaw wobec inwalidów, UMCS , Lublin 1994.
Th. Newcomd, M.Turner: Psychologia społeczna, PWN, Warszawa 1970
H.Larkowa: Postawy społeczne wobec osób z odchyleniami od normy, w: A.Hulek: Pedagogika rewalidacyjna, PWN, Warszawa 1988
|
