Wstęp
Zainteresowania, jako jedna z podstawowych cech osobowości człowieka, coraz częściej stają się przedmiotem badań naukowych. Szczególne osiągnięcia w tej dziedzinie ma współczesna psychologia, korzystająca z badań z zakresu pedagogiki i socjologii.
Słowo „zainteresowanie” jest różnorodnie rozumiane zarówno w życiu codziennym, jak i w pracach naukowych. Jedni stosują je dla określenia chwilowego skupienia uwagi na jakimś przedmiocie lub zjawisku. Inni natomiast, mówiąc o „zainteresowaniu”, mają na myśli pewien stosunek emocjonalny do przedmiotu, zjawiska lub osób, który trwa nie tylko w chwili spostrzegania, ale również wówczas, gdy to spostrzeganie nie zachodzi. Mówimy wówczas o różnym stopniu zainteresowania. Zainteresowania mogą być płytkie, powierzchowne, wąskie, nietrwałe lub rozległe, głębokie ( dokładne poznanie ) i trwałe.
Różnorodność definicji i określeń zainteresowań zawartych w literaturze psychologiczno – pedagogicznej, wskazuje na ich skomplikowaną strukturę, na różnorodność czynników mających wpływ na ich kształtowanie.
1. Definicyjne ujęcie zainteresowań.
Zainteresowanie należy do pojęć złożonych i niejednoznacznie dotąd w psychologii definiowanych. Trudności w jego dokładnym określeniu powoduje głównie fakt, iż istnieje szereg zjawisk niejako w sposób naturalny z nim związanych. Szczególnie bliskie pojęciu zainteresowania są pojęcia zaciekawień, upodobań i zamiłowań. Charakteryzowane one bywają przez oznaczenie roli, jaką odgrywają w nich procesy poznawcze, uczucia, działanie i uwaga. Szeroką definicję zainteresowań sformułował S. L. Rubinsztejn, akcentując tkwiące w tym zjawisku elementy motywujące i ukierunkowujące osobowość ludzką. „Zainteresowanie, to znaczy pewien kierunek uwagi, myśli i zamiarów, może zostać wywołane przez wszystko, co w jakiś sposób wiąże się z całą ogromną sferą uczuć ludzkich” (1962, s. 839). Skierowując wszystkie procesy psychiczne na określone tory, zainteresowanie uaktywnia równocześnie taką działalność człowieka, która jest zgodna z kierunkiem jego zainteresowań” (tamże, s. 835, 836).
Próby klasyfikacji istniejących definicji zainteresowań podjęła Antonina Gurycka . Wyodrębniła definicje opisowe i operacyjne. Punktem wyjścia definicji opisowej jest założenie, że istotą życia i funkcjonowania człowieka jest utrzymywanie równowagi między nim a otaczającym go środowiskiem. Tak, jak otoczenie, świat jest źródłem pobudzeń, inspiracji dla człowieka, tak człowiek poprzez swoją działalność zmienia świat. Poprzez kontakt z otoczeniem jednostka zaspokaja swoje potrzeby, a także działając w nim, odkrywa coraz to nowe potrzeby. Dla definicji zjawisk i procesów psychicznych charakterystyczne jest wyrażanie w różnorodny sposób tej właśnie myśli o interakcji człowieka z otaczającym światem.
Ten tok rozumowania prowadzi do określonych definicji zainteresowań. Edward Claparede twierdzi, że zainteresowanie to potrzeba podmiotu, który dąży do jej zaspokojenia. Polski badacz Stefan Balej zainteresowania traktuje jako fakt, który polega na tym, że uwaga mimo woli zatrzymuje się na pewnych przedmiotach.
Cechą wspólną tych definicji jest ich poznawczy aspekt. Operacyjne definicje zainteresowań to takie, które zastępują pojęcia ogólne terminami zależnymi od metod pomiaru. Definicje te ujawniają w sposób funkcjonalny model badanego zjawiska. Stąd np. Donald E. Super wyróżnia zainteresowania:
- wyrażane – o czym się mówi, że jest interesujące,
- okazywane – o których istnieniu można wnioskować na podstawie czynności danej osoby,
- testowane – objawiają się w testach uwagi i pamięci,
- inwentaryzowane – takie, o których informacje uzyskuje się
w efekcie listy pytań o akceptację lub odrzucanie przedmiotów tych pytań .
Najbardziej pełną, bo zawierającą zarówno cechy definicji opisowej, jak i operacyjnej, jest definicja zaproponowana przez Antoninę Gurycką. Autorka uważa, że zainteresowanie to względnie trwała dążność do poznawania otaczającego świata, przybierająca postać ukierunkowanej aktywności poznawczej o określonym nasileniu, przejawiająca się w selektywnym stosunku do otaczających zjawisk, to znaczy: w dostrzeganiu określonych cech przedmiotów oraz związków zależności między nimi, a także wybranych problemów, w dążeniu do ich zbadania, poznania, rozwiązania oraz w przeżywaniu różnorodnych uczuć ( pozytywnych i negatywnych ), związanych z nabywaniem i posiadaniem wiedzy .
Definicja ta zawiera trzy człony o trzech szczeblach ogólności: jako dążność do poznawania otaczającego świata, jako ukierunkowana aktywność poznawcza i jako dążenie do nabywania i posiadania wiedzy oraz przeżywanie różnorodnych uczuć z tym związanych.
Słownik Pedagogiczny podaje, że „zainteresowanie to nabywana przez człowieka w toku jego rozwoju względnie stała skłonność do zajmowania się pewnymi przedmiotami i sprawami. Dawniej niektórzy psychologowie traktowali ogół zainteresowań dziecięcych jako wrodzony, dlatego wychowanie dzieci usiłowano przystosować do ich zainteresowań. Współcześnie zainteresowanie uważa się za wyuczony składnik zachowania, nabywany w toku orientacyjno – badawczej aktywności dziecka, toteż nacisk kładzie się na kształtowanie zainteresowań. Pojęcie zainteresowań pozostaje w bezpośrednim związku z motywacją, niektórzy psychologowie wręcz utożsamiają zainteresowanie z pozytywną motywacją. Dość często silne i dobrze utrwalone zainteresowanie określa się jako zamiłowanie” .
Często przyjmuje się, że zainteresowanie jest czynnikiem dynamicznym, kierującym działanie jednostki ku określonym przedmiotom lub zjawiskom, w celu pogłębienia wiedzy o nich. Wyzwala ono i zaspokaja motywy i potrzeby działania. Mieć określone zainteresowania to znaczy mieć taką cechę osobowości, która umożliwia aktywne poznanie przedmiotu i twórcze jego przeobrażenie. Z zainteresowania wynika „ciekawość” poznania świata. Ciekawość to skłonność do poznawania, obserwowania, badania, zdobywania wiadomości o przedmiotach i zjawiskach.
2. Rodzaje zainteresowań.
W rozwoju ontogenetycznym zainteresowania powstają i kształtują się w kontaktach ze światem zewnętrznym. Dla dzieci w okresie poprzedzającym wstąpienie do szkoły i jeszcze młodszym wieku szkolnym charakterystyczny jest płynny i niestały charakter zainteresowań, zawsze jednak zarówno w tym wieku, jak i w późniejszych okresach zainteresowania dzieci w znacznym stopniu odzwierciedlają zainteresowania ich otoczenia społecznego. Ono bowiem dostarcza dzieciom bodźców powodujących powstanie pierwszych dziecięcych zainteresowań i jeśli otacza je należytą opieką, zainteresowania te rozwijają się szybciej i mają szansę utrwalania się. Zainteresowania budzą się łatwiej, jeśli doświadczenia dziecka współgrają z określonymi zdolnościami. Na przykład wrażliwość na barwy, dobre różnicowanie kształtów, spostrzegawczość mogą sprzyjać rozwojowi zainteresowań i zamiłowań do rysunku i sztuki plastycznej, a absolutny lub dobry słuch – rozwojowi zainteresowań muzyką, jeśli oczywiście otoczenie stworzy odpowiednie sytuacje i warunki dla dziecięcego działania.
Młodszy wiek szkolny E. Claparede określił jako okres zainteresowań wyraźnie obiektywnych, kiedy dziecko zaciekawia już nie sama tylko czynność, ale i wytwór będący jej skutkiem. Dzieci w tym wieku stawiają przed sobą określone cele, np. kolekcjonerskie w różnych dziedzinach, i realizują je ( za : Żebrowska 1986 ).
Do czołowych zainteresowań młodszego wieku szkolnego należą zainteresowania sportem i zabawami ruchowymi, natomiast drugą grupą zainteresowań są czytanie, rysunek, majsterkowanie i kolekcjonerstwo. Cały okres rozwoju dziecka sprzyja kształtowaniu się różnych zainteresowań.
Ze względu na motywy i potrzeby jednostki wyróżniamy zainteresowania bezpośrednie i pośrednie.
O zainteresowaniach pośrednich mówimy wtedy, gdy jednostka kieruje zainteresowania na dany przedmiot ze względów materialnych lub innych ubocznych. Przyswaja odpowiednią wiedzę, poznaje ten przedmiot dlatego, aby otrzymać np. dobry stopień, nagrodę lub pochwałę. Natomiast, gdy w grę nie wchodzą czynniki uboczne, a jednostka pragnie z własnej inicjatywy, „dla siebie” poznać przedmiot – mówimy o zainteresowaniach bezpośrednich. Jedne i drugie mają określoną wartość. Dlatego też powinny być rozwijane i kształtowane przez rodziców, instytucje wychowawcze i organizacje młodzieżowe.
Ze względu na rozwój różnych właściwości psychofizycznych jednostki wyróżniamy zainteresowania teoretyczne i praktyczne.
Zainteresowania mogą być głębokie i płytkie, szerokie i wąskie, słabe i silne, ukształtowane lub nie ukształtowane. Zainteresowania nie ukształtowane występują u kogoś, kto interesuje się wszystkim, z czym się styka.
Niektóre osoby mogą wykazywać zainteresowania wąskie przez skoncentrowanie się na ściśle określonych treściach lub na wąskiej dziedzinie nauki i niedostrzeganie wartości innych treści. Najbardziej korzystna struktura zainteresowań to taka, w której występują zainteresowania dostatecznie szerokie i wielostronne, ale z wyraźną dominantą jednego z nich. Pozwala to na wzbogacenie osobowości danej jednostki i jej wszechstronny rozwój i sprzyja trwałości zainteresowań. Są one wtedy głębsze i silniejsze, jednostka nimi żyje. Planuje cele i zadania nie tylko na okres najbliższy, ale i na dalszy.
Siła lub aktywność określająca trwałość zainteresowania wyraża się w pokonywaniu przeszkód, w stopniu realizacji celów, które stawia sobie dana jednostka, w odczuciu przyjemności. Na trwałość zainteresowań wskazuje stały udział tej jednostki w danej grupie, np. w czasie przynależności do określonego zespołu, koła zainteresowań, biblioteki.
Wraz z rozwojem zainteresowania dzieci ulegają przeobrażeniom.
W okresie dorastania, na skutek postępującego rozwoju fizycznego i fizjologicznego, doskonalenia się wszystkich funkcji psychicznych, a zwłaszcza procesów myślenia i wzrastającej orientacji w życiu społecznym, przeobrażenia w dziedzinie zainteresowań są wyraźne. Zmienia się nie tylko kierunek zainteresowań, lecz także następuje ich zróżnicowanie i pogłębienie. Wiek dorastania przynosi ze sobą różnicowanie się zainteresowań poznawczych, kształtujących się na podstawie nauki szkolnej lub działalności pozaszkolnej, a zależnych od kierunku wychowawczego, krystalizujących się uzdolnień lub też innych różnorodnych wpływów kulturowych. Zaczynają się w sposób widoczny różnicować zainteresowania przedmiotowe: humanistyczne, przyrodnicze, matematyczno – fizyczne itp., a także zainteresowania różnymi dziedzinami życia, które nie są objęte programem nauczania szkolnego, np. techniczne (mechanika, radiotechnika, modelarstwo), artystyczne ( muzyka, plastyka, teatr ), krajoznawcze, sportowe i wiele innych.
Ze społecznego punktu widzenia najcenniejsze są te zainteresowania, które odpowiadają potrzebom społeczeństwa oraz te, które wywierają pozytywny wpływ na kształtowanie się pożądanych cech osobowości jednostki.
Zainteresowanie jest tym składnikiem osobowości człowieka, który łączy jednostki w zespoły. Stanowi ono jeden z podstawowych czynników zespołowego działania, uspołecznienia dzieci i młodzieży. Przykładem tego są wspólne zabawy, gry podwórkowe, praca w kołach zainteresowań i wspólne wycieczki.
3. Metody i formy rozwijania zainteresowań.
Nie ulega wątpliwości, że warto i można kształtować zainteresowania. Trudniej określić, jak to robić, które czynniki oraz metody i formy oddziaływania są najbardziej skuteczne. Złożoność problemu wynika stąd, że na każdą jednostkę oddziałują w różnym stopniu odmienne czynniki. Zmieniają się one w zależności od wieku jednostki, jej aktywności, oddziaływania środowiska, rodziny, instytucji wychowawczych, organizacji dziecięcych i młodzieżowych oraz innych.
Te czynniki można podzielić na dwie grupy. Do pierwszej należą: warunki domowe jednostki, w tym sytuacja mieszkaniowa, sytuacja ekonomiczna, atmosfera życia rodzinnego, tradycje rodzinne, postawy krewnych oraz ich stosunek do zainteresowań, szczególnie zaś do tych, które wykazuje jednostka.
Czynniki drugiej grupy obejmują środowisko podwórkowe dzieci i młodzieży, organizacje dziecięce i młodzieżowe, działalność instytucji kulturalno – oświatowych i wychowawczych, w tym domów kultury, kół zainteresowań, przedszkoli, szkół itp.
Czynniki z obu grup w większości wypadków nie oddziałują w jednakowym stopniu. Zawsze jedne z nich wywierają większy od innych wpływ na kształtowanie zainteresowań jednostki.
Rola szkoły w kształtowaniu zainteresowań u uczniów jest niewątpliwa. Na niej to spoczywa odpowiedzialność za wykrywanie i rozwijanie zainteresowań. Jeśli praca dydaktyczna prowadzona jest przez szkołę w sposób ciekawy i urozmaicony, uczniowie interesują się wieloma problemami. Nauczanie szkolne zwiększa zasób i wzbogaca różnorodnymi treściami wiedzę uczniów, a tym samym tworzy szansę ujawnienia się nowych zainteresowań. Treści zawarte w programie nauczania, zarówno ogólne, jak i szczegółowe, znajdują odbicie w zainteresowaniach uczniów.
Ważnym czynnikiem wpływającym na zainteresowania są metody pracy stosowane przez nauczyciela. Jeżeli nauczyciel bacznie obserwuje swoich uczniów, umie dostrzegać u nich zainteresowania pewnymi sprawami, to ma on cenną wskazówkę do pracy w kształtowaniu i rozwijaniu zainteresowań u swych wychowanków.
Zainteresowania budzą się łatwiej, jeżeli doświadczenia dziecka poparte są określonymi zdolnościami. Rozwojowi zainteresowań plastycznych sprzyjają zdolności manualne dziecka, wrażliwość na barwy, dobre różnicowanie kształtów. Absolutny lub dobry słuch – rozwojowi zainteresowań muzyką. Sportem szybciej zainteresuje się dziecko o rozwiniętych sprawnościach motorycznych, niż takie, u którego cechy te nie zostały rozwinięte. Czytelnictwem zajmie się przede wszystkim dziecko, które nie ma problemów z samym czytaniem. W związku z tym, należy pamiętać, że okres dzieciństwa musi być wykorzystany maksymalnie dla kształtowania zainteresowań.
Jest wiele form i metod rozbudzania i kształtowania zainteresowań dzieci i młodzieży. Są to: zajęcia pozalekcyjne, kółka zainteresowań, różne zespoły, spotkania z ciekawymi ludźmi, wycieczki, wystawy, filmy, czytanie literatury, słuchanie opowiadań, wspólne zabawy, konkursy, wykonywanie prac i inne. Wszystkie na pewno rozwijają zainteresowania, kształcą umiejętności, a w wielu dobrze prowadzonych kółkach czy zespołach stwarzają okazję do twórczej ekspresji lub pielęgnują talenty artystyczne.
4. Zainteresowania artystyczne.
Zainteresowania artystyczne prowadzą do powstawania upodobań artystycznych, które wywołują jakiś stan emocjonalny, poznawanie i przeżywanie piękna dające uczucie przyjemności, przedstawiają wartość artystyczną, aktywny stosunek do zjawisk artystycznych. Wartości społeczne prac artystycznych dzieci, kontakt społeczny, którego dziecko poszukuje poprzez twórczą, artystyczną ekspresję, są coraz bardziej doceniane.
Duże znaczenie ma kształtowanie zainteresowań i upodobań artystycznych dzieci dla ogólnej kultury społeczeństwa w przyszłości. Konieczne jest kształtowanie zainteresowań artystycznych ze względu na to, że przetrwanie spuścizny artystycznej, stanowiącej w tak znacznej mierze o kulturze społeczeństwa i ludzkości, jest uzależnione od odbiorców. A rozwój sztuki zależy od zainteresowania i uznania społeczeństwa.
Zainteresowania artystyczne to zainteresowania:
· sztuką,
· malarstwem,
· literaturą,
· muzyką,
· teatrem,
· filmem,
· twórczością ludową.
Zainteresowania artystyczne rozwijają intelekt, pozwalają lepiej rozumieć zjawiska otaczającego świata, kształcą wrażliwość, obserwację i umiejętność oceny, przygotowują do odbierania wrażeń estetycznych.
5. Metody i formy rozwijania zainteresowań artystycznych.
Zainteresowanie jest tym składnikiem osobowości człowieka, który łączy jednostki w zespoły. Praca w zespołach jest jedną z form rozwijania zainteresowań artystycznych. Wspólna twórczość, wspólne przeżywanie wrażeń artystycznych stwarza atmosferę sprzyjającą powstawaniu więzi pomiędzy członkami grupy. Zajęcia artystyczne są okazją do wychowania społecznego, wypełniając w sposób bardzo pożyteczny i miły wolny czas dzieciom i młodzieży, chroniąc od nudy, wałęsania się i różnych wybryków.
Formami rozwijania zainteresowań artystycznych, oprócz zajęć lekcyjnych, są wszelkie artystyczne zajęcia pozalekcyjne, a więc różne kółka zainteresowań artystycznych ( plastycznych, malarstwa, rzeźby, garncarstwa), zespoły muzyczne, zespoły pieśni i tańca, zespoły teatralne czy też kluby filmowe.
Cenna praca kół i zespołów polega w zakresie plastyki na różnych zajęciach, takich jak rysowanie, malowanie, modelowanie, wykonywanie różnych przedmiotów, haftowanie itp. Prace dzieci często biorą udział w różnych konkursach, organizowane są ich wystawy lub też dzieci obdarowywują nimi swoich bliskich.
To wszystko na pewno kształci umiejętności, a w wielu dobrze prowadzonych kółkach stwarza okazję do twórczej ekspresji lub pielęgnuje talenty artystyczne. Bardzo rzadko jednak podczas tych zajęć dzieci kontaktują się ze sztuką, rzadko uczą się patrzeć i widzieć w niej piękno. Dlatego ważnymi metodami rozwijania zainteresowań artystycznych, które powinny być często stosowane, są spotkania z artystami, wycieczki do muzeów, na wystawy, różne prelekcje i pokazy, oraz wykonywanie prac „pod okiem” artysty.
W zespołach muzycznych dzieci i młodzież uczy się tańczyć, śpiewać, grać na instrumentach, nabiera wielu cennych umiejętności, uczy się estetyki ruchów, operowania głosem, a nawet pracy w społeczności. Na zajęciach tych powinno się często mówić o wielkiej muzyce, o sposobach jej słuchania i przeżywania, wychodzić na koncerty i filharmonie, organizować spotkania z artystami. Powinno się też dzieci przyzwyczajać do występów. Dzieci powinny występować przed publicznością, brać udział w konkursach. To samo tyczy zespołów teatralnych.
Do zadań kół i zespołów artystycznych należy przede wszystkim pielęgnacja talentów artystycznych oraz pogłębianie i rozwijanie zainteresowań, które uczniowie już przejawiają w jakiejś postaci, skoro biorą udział w zespołach artystycznych.
Kształtowanie zainteresowań artystycznych powinno opierać się przede wszystkim na:
- stwarzaniu możliwości swobodnego wypowiadania wrażeń i uczuć w różnych formach artystycznych,
- kontaktowaniu dzieci ze sztuką, z dziedzictwem artystycznym, kształtowanie wrażliwości na piękno w różnych dziedzinach sztuki,
- ułatwieniu zrozumienia przy pomocy kontaktów ze sztuką zjawisk życia, kształtowaniu twórczej postawy i zdolności współżycia społecznego,
- przygotowaniu do kulturalnego sposobu spędzania wolnego czasu.
By doszło do zainteresowań artystycznych, potrzebna jest zdolność postrzegania, odbierania wrażeń i przeżywania piękna, a zatem – wyobraźnia i wrażliwość.
Zainteresowania artystyczne rozwijają intelekt, pozwalają lepiej rozumieć zjawiska otaczającego świata, kształcą wrażliwość, obserwację i umiejętność oceny, przygotowują do odbierania wrażeń estetycznych.
Rysunek, praca ręczna, śpiew, taniec, inscenizacje, teatrzyki, lepienie z gliny podczas zajęć pozalekcyjnych rozbudzają, kształtują i rozwijają zainteresowania artystyczne.
Myślę, że szkoła daje możliwość kształtowania i rozwijania zainteresowań artystycznych. Zajęcia pozalekcyjne, kółka zainteresowań inspirują do twórczego działania, do rozwijania swoich zainteresowań, promują szkołę w środowisku, budują więź ze środowiskiem lokalnym. Dają też dzieciom możliwość ciekawego spędzenia wolnego czasu, chronią od nudy i od dziecięcych wybryków, pozwalają im wspólnie tworzyć i nawiązywać przyjaźnie.
Bibliografia:
Antonina Gurycka: Rozwój i kształtowanie zainteresowań. WSiP: Warszawa 1978
Donald E. Super: Psychologia zainteresowań. PWN: Warszawa 1972
Wincenty Okoń: Słownik Pedagogiczny. PWN: Warszawa 1992
Jan Nazar: Kształtowanie zainteresowań technicznych dzieci i młodzieży. Instytut Wydawniczy CRZZ: Warszawa. 1975
Jolanta Nieścior |
