BOŻE NARODZENIE
Choinka
Nie można dziś określić nawet w sposób przybliżony od kiedy iglaste drzewko zaczęto kojarzyć z obchodami świąt Bożego Narodzenia. Wiadomo natomiast, że w wielu kulturach i religiach drzewo, zwłaszcza iglaste jest symbolem życia, płodności, odradzania się i trwania. Podejmowano wiele prób biblijnego uzasadnienia wprowadzenia do domów bożonarodzeniowego drzewka, jednak nie znaleziono nigdy bezpośrednich źródeł pisanych, do których można byłoby się odwołać.Faktem jest, iż na jednym z miedziorytów z roku 1553, obok żłóbka widnieje drzewko jodłowe ozdobione gwiazdą i świeczkami. Następne lata potwierdzają występowanie choinki, nawet w mieszkaniach prywatnych w dniu obchodów Bożego Narodzenia. Zwyczaj te stał się powszechnym w mieszczańskich rodzinach niemieckich, tyrolskich, austriackich promieniując stamtąd, zwłaszcza w wieku XIX, na pozostałe kraje europejskie i pozaeuropejskie. Ważne były, rzecz jasna, ozdoby choinkowe. Im również nadawano głębszy sens. I tak na szczycie drzewka zawieszano gwiazdę symbolizującą gwiazdę betlejemska, w zawieszanych jabłkach widziano echo biblijnego jabłka Adama i Ewy, papierowe łańcuchy rozpoznawano jako okowy zniewolenia grzechowego czy nawet politycznego (w okresie rozbiorów), Oświetlenie choinkowe miałoby wskazywać na Chrystusa, który przyszedł na świat jako „światło dla pogan”. Zaś żywe zielone drzewko miałoby symbolizować Chrystusa — źródło wszelkiego życia. Warto o tym pamiętać strojąc swoje świąteczne drzewko. A ubiera się je dopiero w wieczór wigilijny. Aby jednak zapalić świeczki, trzeba poczekać na pojawienie się na niebie pierwszej gwiazdy.
Wieczerza wigilijna
Tradycja rodzinnej, uroczystej wieczerzy jest dzisiaj bardzo mocno zakorzeniona w polskich domach. Obyczaj ten zauważono i zapisano już w XVII w., choć przypuszcza się, że był praktykowany już dużo wcześniej. Jego istotnym elementem jest zachowanie postu. Wieczerzę poprzedza przygotowanie choinki, jak też domowej szopki. Pod białym obrusem kładzie się kilka kłosów siana (symbolika szopki betlejemskiej). Do stołu zasiada się po ukazaniu pierwszej gwiazdy na niebie. Uczestnicy kolacji dzielą się białym opłatkiem, składają życzenia, wybaczają wzajemne urazy. Przyjęło się pozostawienie wolnego nakrycia przy stole dla ewentualnego gościa lub też symbolicznie dla Chrystusa. Były i są różne przesądy dotyczące ilości i zawartości potraw wigilijnych. Najczęściej podaje się zupę rybną czy migdałową, barszcz, potem grzyby z kapustą, ryby gotowane lub pieczone (najczęściej karp w szarym sosie), kluski z makiem, kompot z suszonych owoców, itd. Na ogół przygotowuje się 7,9 względnie 12 potraw. We wschodnich regionach obowiązkowo podaje się kutię(gotowaną pszenicę lub jęczmień z miodem, orzechami i migdałami). Po skończonej wieczerzy śpiewa się kolędy i obdarowuje prezentami.
Opłatek
Wigilijny zwyczaj łamania się opłatkiem należy do najtrwalszych i najżywszych tradycji Bożego Narodzenia. Dzielenie się opłatkiem, choć niekoniecznie w Wigilię, praktykowali już najwcześniejsi chrześcijanie — otrzymywali go ci, którzy nie byli na mszy. Od dawna, tuż przed wieczerzą, łamano się opłatkiem z członkami rodziny, służbą, kolędnikami i oczywiście duchami przodków. Nawet zwierzęta gospodarskie dostawały opłatek od swego gospodarza.
Nie ma solidnego studium, które wskazałoby kiedy i w jakich okolicznościach ta tradycja zakorzeniła się w Polsce. Najstarsza wzmianka źródłowa pochodzi z końca XVIII wieku. Dzisiaj jest to już wyłącznie polski zwyczaj, którego najważniejszym przesłaniem jest pojednanie. Dzieląc się opłatkiem składamy sobie życzenia dobra wszelakiego, zapominamy o urazach, wybaczamy winy.
Kolędy
Wyraz kolęda pochodzi od łacińskiego słowa „calendae”, oznaczające pierwszy dzień miesiąca. W starożytnym Rzymie uroczyście obchodzono szczególnie calendae styczniowe, kiedy to konsulowie prawnie obejmowali swój urząd w całym imperium rzymskim. Przy reformie kalendarza (46 r. przed naszą erą), zadekretowanym przez Cezara Juliusza (stąd „kalendarz juliański”) potwierdzono 1 stycznia jako początek roku administracyjnego. W Rzymie obchodzono to bardzo uroczyście. Odwiedzano się, obdarowywano podarkami, śpiewano okolicznościowe pieśni. Wraz z przyjęciem chrześcijaństwa zwyczaje te stopniowo powiązano z początkiem rachuby nowego czasu „nowej ery”, czyli narodzin Chrystusa. Kolęda w Polsce oznacza przede wszystkim pieśń religijną, związaną tematycznie z narodzinami Chrystusa. Najstarsza polska kolęda „Zdrów bądź królu anielski” pochodzi z 1424 roku, choć sam termin kolęda utrwalił się dopiero w XVII w. W okresie tym powstawało wiele pastorałek i kolęd. Inne śpiewali zakonnicy, inne arystokracja, mieli też swoje kolędy kupcy i pozostałe stany. Niektóre kolędy autorskie znane są do dziś: „Przybieżeli do Betlejem pasterze” i „Przy onej górze” J. Żabczyca, „Bóg się rodzi” F. Karpińskiego, „Mizerna, cicha” T. Lenartowicza. Jednak kolędy powstawały też dzięki twórcom anonimowym. Tłumaczono je z łaciny czy z języków krajów sąsiedzkich. Jakkolwiek większość kolęd powstała w łonie kościoła katolickiego, nie brak jednakże kolęd luterańskich, kalwińskich czy husyckich. Kolędy są zjawiskiem kulturowym, zwłaszcza w Polsce, gdzie ilość znanych i opisanych kolęd osiąga liczbę ponad pół tysiąca.
Prezenty gwiazdkowe
Powszechna praktyka wzajemnego obdarowywania się prezentami (zwłaszcza dzieci) związana była pierwotnie z kultem i życiorysem św. Mikołaja, biskupa diecezji Bari (Włochy), wielkiego jałmużnika żyjącego w IV wieku. Jego niezwykła hojność, troska o biednych, stały się symbolem i uosobieniem miłości każdego bliźniego. Właśnie w okresie świąt bożonarodzeniowych znalazła swoje logiczne uzasadnienie i to już w średniowieczu. Dzisiejszą tradycję wręczania świątecznych prezentów zawdzięczamy Marcinowi Lutrowi, który w 1535 roku domagał się, aby protestanci zaniechali zwyczaju „św. Mikołaja”, a prezenty dawali swoim dzieciom jako dar samego „Dzieciątka Jezus”. Z czasem wszystkie kraje chrześcijańskie, także katolickie przyjęły tę praktykę. Jednakże ślad dawnej tradycji biskupa — św. Mikołaja nadal rozpoznajemy w postaci tzw. gwiazdora ubranego w szaty biskupie, z mitrą i pastorałem, względnie nazywanego wprost Santa Claus (kraje anglosaskie) czy Sinterklaas (Holandia). To on w wigilię Bożego Narodzenia przynosi nadal prezenty, to dzieci nadal ze swoją dziecięcą wiarą piszą do niego listy.
WIELKANOC
Prezenty od zajączka
W wielkanocnym koszyczku jaja, chrzan, masło, wędlina i inne elementy święconki sąsiadują zwykle z barankami i zajączkami. W niektórych regionach Polski zajączek kojarzy się dzieciom ze słodkimi prezentami.
Oprócz baranków z chleba, pieczonych w specjalnych formach, jako wielkanocna tradycja rozpowszechniły się baranki z cukru. Na Rusi stawiano na wielkanocnych stołach baranki z masła.
Wkładanym do koszyczków barankom towarzyszą też kurczątka i zajączki z cukru albo z czekolady.
W niektórych rejonach Polski (m.in. na Śląsku czy w Wielkopolsce) panuje zwyczaj obdarowywania się wielkanocnymi upominkami, zwany zajączkiem. Słodkie prezenty otrzymują przede wszystkim dzieci.
Malowanie pisanek
Tradycyjną polską potrawą wielkanocną są ugotowane na twardo jajka. Wiele osób nadal nadaje im postać pisanek lub kraszanek, choć prawdopodobnie nie każdy wie, jaką moc mogą mieć naniesione na skorupki ornamenty.
Jajko jest symbolem stworzenia, rodzenia się i powrotu wiosny. Jako symbol Wielkiej Nocy przywędrowało do nas z Niemiec. Oznaczało koniec kościelnego zakazu spożywania jaj w czasie Wielkiego Postu.
W czasach przedchrześcijańskich, aby zapewnić zdrowie ludziom i zwierzętom, trzymano jaja pod progami domów i obór. Wkładano je również zmarłym do trumny - miały zapewnić im wieczny spokój.
Wierzono, że wielkanocna pisanka chroni przed nieszczęściem. Zakopana pod nowo wybudowanym domem miała przynieść pomyślność. Rzucona w płomień - gasiła pożar, umieszczona w oknie - chroniła dom przed uderzeniami pioruna.
Zdobienie jajek ma wielowiekową tradycję. Malowane na nich znaki wróżyły pomyślność albo odstraszały zło. W poszczególnych regionach Polski wypracowano różne techniki takiego ozdabiania.
Na Kurpiach, w rejonie Puszczy Białej wydmuszki z jaj okleja się kolorową włóczką i sitowiem. Łowiczanki oklejają wydmuszki wycinankami z kolorowego papieru. Pisanka białostocka powstaje w wyniku nanoszenia na skorupkę wosku za pomocą szpilki wbitej w patyczek. Na ufarbowanej pisance opolskiej bardzo precyzyjne wzory roślinne wydrapuje się nożykiem. W wielu miejscach kraju do dziś pokrywa się jajka ornamentami nakreślonymi woskiem, a następnie barwi się je w wywarze z kory dębu lub olchy (na czarno), z pędów młodego żyta (na zielono) lub łupin cebuli (na kolor rdzawozłoty).
Zgodnie z tradycją, wzorki i ornamenty charakterystyczne są dla pisanek. Kraszanki natomiast to jajka malowane lub barwione gładko, na jeden kolor. Pisanki były ulubionym podarunkiem wielkanocnym. Ofiarowywano je w dowód przyjaźni najbliższym i przyjaciołom. Podarowanie pięknie ozdobionego jajka było wyrazem dobrych życzeń i serdecznych uczuć.
Śmigus-dyngus
Obchodzony przez nas w Wielki Poniedziałek śmigus-dyngus, któremu towarzyszy polewanie się wodą, to w rzeczywistości połączenie dwóch różnych zwyczajów - dyngusa i śmigusa. Pierwszy polegał na chodzeniu chłopców po domach "po dyngusie" i zbieraniu od gospodyń datków w postaci jaj lub wędlin. Datki te spełniały rolę okupu. Podczas śmigusa natomiast uderzano się na szczęście rózgą wierzbową z baziami, zachowaną z Niedzieli Palmowej. Dzień ten nazywany jest też "lanym poniedziałkiem" lub "świętym lejkiem". Śmigus-dyngus nawiązuje także do oblewin - przedchrześcijańskiego obrzędu słowiańskiego polewania się wodą w okresie przesilenia wiosennego. Oblewiny miały zapobiegać chorobom i sprzyjać płodności. Zachowały się pomimo przyjęcia przez Słowian chrześcijaństwa. Chłopiec starał się oblać wodą jak najwięcej dziewcząt, żeby mu się wiodło przez cały rok. Ten, któremu nie udało się ochlapać żadnej, uznawany był za nieudacznika i złośliwie nazywany "babskim królem". Im więcej młodzieńców próbowało oblać jakąś pannę, tym bardziej stawała się ona atrakcyjna.Wracająca do domu ze śmigusa-dyngusa córka przemoczona do suchej nitki była dla rodziców wróżbą urodzaju. Bywało, że zabawa w oblewanie wodą przeciągała się aż do Zielonych Świątek.
Misteria Męki Pańskiej
W Wielkim Tygodniu wystawiano często wielkanocne misteria. Te najstarsze, religijne utwory teatralne powstały jeszcze w średniowieczu.
Wielkanocne misteria rozwinęły się z łacińskiego, śpiewanego dialogu między aniołami, a trzema Mariami przy grobie Chrystusa.
Od początku X wieku wystawiano je w kościołach - najpierw w wersji łacińskiej, później także w językach narodowych. Od XIV wieku misteria przeniosły się poza mury kościołów. W ich urządzanie angażowały się rzemieślnicze cechy i bractwa. Misterium Męki Pańskiej do dziś wystawia się na przykład w Kalwarii Zebrzydowskiej niedaleko Krakowa. |
