W zależności od nasilenia objawów nadpobudliwości oraz od procesu wychowawczego, jakiemu dziecko podlega, może się ono stać wychowankiem wybitnie trudnym lub tylko kłopotliwym. Z praktyki i obserwacji życia codziennego, że znaczna liczba dzieci i dorosłych przejawia cechy wzmożonej pobudliwości, co nie stanowi poważnej przeszkody dla prawidłowego działania w normalnych warunkach życia społecznego. Niepokojący jest natomiast fakt, że w różnych grupach dzieci odbiegających od norm, czy to pod względem wyników w nauce, czy też pod względem zachowania, dzieci nadpobudliwe są bardzo licznie reprezentowane. Dzieci nadpobudliwe psychoruchowo wyróżniają się określonym zespołem cech zachowania. Cechy te ujawniają się w sposobie wykonywania codziennych czynności, w zabawie, w pracach domowych, przy odrabianiu lekcji.ZESPÓŁ OBJAWÓW NADPOBUDLIWOŚCI:
- Nadmierna ruchliwość. Wyraża się ona w stałym niepokoju ruchowym dziecka - w ciągłym kręceniu się, bieganiu, skakaniu, w niemożliwości zachowaniu spokoju. Ich nadruchliwość przejawia się w całym szeregu drobnych ruchów, jak manipulowanie przedmiotami, szarpanie włosów, ogryzanie paznokci oraz wykonywanie innych ruchów zbędnych w danej chwili (eksperyment próba czekania, próba bezruchu).
- Wzmożona pobudliwość emocjonalna przejawia się w postaci wybuchów złości, impulsywnego działania, łatwego obrażania się, czasami płaczliwości. Dzieci niezrównoważone emocjonalnie nie umieją opanować uczuć i kontrolować je. Dzieci te są mało odporne na sytuacje trudne. Szybko zniechęcają się i przerywają działanie.
- Zaburzenia uwagi (P. Pawłow - wzmożony odruch orientacji). Manifestuje się on kierowaniem przez dziecko uwagi na każdy niemal bodziec płynący z otoczenia. Występuje brak selektywności, wybiórczość w kierowaniu uwagi związanej z określoną czynnością. Następstwem tego rodzaju zaburzeń uwagi są często: zapominanie, roztargnienie, chaotyczność itp.
Wzmożona pobudliwość emocjonalna, nadmierna ruchliwość oraz wzmożenie odruchu orientacji mogą u każdego dziecka występować z różnym nasileniem i w różnych powiązaniach. Zdarza się, że objawy pobudzenia w jednej sferze stają się dominujące przy innych mniej nasilonych. Spotykamy również dzieci, u których obserwujemy ogólne nadmierne pobudzenie przejawiające się we wszystkich zakresach. Wpływa to bardzo znamiennie na czynności i konkretna działalność dziecka. Są one chaotyczne w działaniu, nie kończą rozpoczętych prac o osiągają zmienne wyniki. Dzieci nadpobudliwe psychoruchowo wykonują jedno i t samo zadanie raz dobrze, a raz źle, potrafią dość długo zajmować się jakąś zabawą lub ciągle zmieniają zajęcia. Zainteresowania ich są na ogół nietrwałe, ale często bardzo intensywne, tzw. słomiany zapał. To charakterystyczne zachowanie dzieci wywołuje specyficzną reakcję wychowawców. Z jednej strony są oni zmęczeni aktywizacją dziecka, niezadowoleni z jego działalności, z drugiej widzą że dzieci te uzyskują często dobre wyniki w swojej pracy („jak chcą, to potrafią"). Nasuwa to podejrzenie złej woli dziecka, co wywołuje również różnego rodzaju represje lub inne błędy wychowawcze. W tej sytuacji dziecko nadpobudliwe, często nie czując się winne, buntuje się lub przeciwnie, mając nadmierne poczucie winy czuje się zagrożone. W obu przypadkach dochodzi do wtórnego wzmożonego pobudzenia pogarszającego działanie dziecka.
ZMIENNOŚĆ OBJAWÓW ZWIĄZANA Z WIEKIEM DZIECKA:
Warunki zewnętrzne, w jakich dziecko znajduje się, w znacznym stopniu określają sposób przejawiania się nadpobudliwości. Natomiast zmiany objawów obserwowanych na przestrzeni kilku lat, mogą być uwarunkowane zarówno czynnikami zewnętrznymi (środowisko, nieprawidłowy proces wychowawczy), jak również wynikają z ze zmian w zachowaniu dziecka z wiązanych z okresami rozwojowymi. U małych dzieci, do trzech lat, przewaga pobudzenia w postaci znacznej ruchliwości i zmienności uczuciowej, jest uważana za cechę fizjologiczną, a więc za pewną prawidłowość.
W okresie poniemowlęcym i przedszkolnym przeważa w zachowaniu dzieci element nadmiernej ruchliwości: ponad wszystko przekładają zabawy ruchowe, nie mogą chwili usiedzieć spokojnie. Niezrównoważenie emocjonalne wybitnie zależne jest w tym okresie od warunków środowiskowo-wychowawczych, przejawia się w postaci wahań nastrojów - od płaczu do śmiechu, kapryśnością, uporem i wybuchami złości.
W wieku 7-10 lat dziecko wychodzi z domu w szerszy krąg społeczny. Ponieważ dopiero w szkole wymaga się od dziecka skupienia uwagi, wysiłku, opanowania ruchliwości, nic więc dziwnego, że trudności w tym zakresie tak charakterystyczne nad pobudliwości ujawniają się z całą wyrazistością. W klasach I-IV najłatwiej postawić diagnozę -jest to ostatni moment dla przeciwdziałania negatywnym skutkom nadpobudliwości.
W okresie dorastania główny akcent nadpobudliwości przesuwa się w sferę emocjonalną. Związane to jest z działaniem gruczołów dokrewnych aktywizujących się właśnie wtedy. W właśnie młodzież nadpobudliwa demonstruje w sposób drastyczny swój bunt i pęd do samodzielności, gdyż refleksja przychodzi później, czasem za późno.
OBJAWY WSPÓŁWYSTĘPUJĄCE Z NADPOBUDLIWOŚCIĄ PSYCHORUCHOWĄ:
Nadpobudliwość psychoruchowa jest zespołem powiązanych ze sobą objawów, przy czym zdarza się, że jedna grupa objawów staje się dominująca przy innych mniej nasilonych. Rodzaj objawów dominujących jest w pewnym stopniu uwarunkowany okresem rozwojowym, w którym znajduje się dziecko oraz sytuacją zewnętrzną.
Oprócz typowych dla nadpobudliwości objawów, spotykamy dwie grupy zaburzeń, które odgrywają istotna rolę w przystosowaniu dziecka do wymagań otoczenia.
Są to:
- Objawy uważane za wyraz zaburzeń nerwicowych, takie jak: zaburzenia snu, leki dzienne.
Moczenie, jąkanie, tiki, natręctw itp. Objawy te, podobnie jak nadpobudliwość psychoruchowa, są wyrazem zaburzonej równowagi procesów nerwowych. Dlatego wielu badaczy uważa, że nadpobudliwość jest etapem wstępnym zaburzeń nerwicowych;
- Nieharmonijność rozwoju psychoruchowego polegając na opóźnionym rozwoju niektórych funkcji psychicznych przy rozwoju innych odpowiednim do wieku. Fragmentaryczne deficyty rozwojowe powodują specyficzne trudności w zakresie spostrzegania wzrokowego, słuchowego lub przejawiają się w niższym poziomie sprawności ruchowej dziecka. Związek tych zaburzeń z nadpobudliwością polega na wspólnej przyczynie, którą może być niewielkie nawet uszkodzenie ośrodkowego układu nerwowego. Fragmentaryczne zaburzenia rozwojowe stają się nierzadko czynnikiem utrudniającym wykonywanie szeregu czynności, z którymi radzi sobie bez kłopotu dziecko harmonijnie rozwinięte.
Współwystępowanie tych zaburzeń z nadpobudliwością psychoruchową tworzą skomplikowane powiązania przyczynowo-skutkowe, trudne często do rozwikłania i tworzące w rezultacie niepokojący obraz dziecka poważnie zaburzonego, sprawiającego trudności wychowawcze i napotykającego niepowodzenia szkolne. W miarę narastania kłopotów, błędów wychowawczych, konfliktów, możemy obserwować u tych dzieci nieprawidłowe kształtowanie się osobowości
PRZYCZYNY NADPOBUDLIWOŚCI PSYCHORUCHOWEJ.
Większość autorów wypowiadających się na ten temat skłania się ku poglądowi, że w przypadkach tych mamy do czynienia z zaburzeniem rozwoju uwarunkowanym nieprawidłowym funkcjonowaniem mózgu. Istnieje jednak również pogląd, że nadpobudliwość jest cecha typologiczną i wiąże się z określonym typem układu nerwowego. Rozgraniczenie tego co patologiczne, a co typologiczne jest bardzo trudne.
I.P. Pawłów, na podstawie długoletnich doświadczeń, stwierdził, że indywidualne cechy ludzkiego działania zależą od czynności układu nerwowego, a przede wszystkim od 3-ch podstawowych jego właściwości:
- Siły (wydolność komórek nerwowych do przyswojenia bodźców pobudzeniowych lub hamujących, gdy wymaga tego sytuacja);
- Równowagi pomiędzy siłą procesu pobudzania i hamowania;
- Ruchliwości procesów pobudzenia i hamowania w korze mózgowej (szybkie i swobodne korzystanie z obu przeciwnych procesów);
Właściwości procesów rozwojowych stały się podstawą wyodrębnienia typów układu nerwowego, które według badaczy są podłożem różnych temperamentów i przejawiają się w zachowaniu i działaniu człowieka. Liczba kombinacji, tych trzech właściwości, może być znaczna, lecz badania wskazują, że można je ograniczyć do kilku. N. J. Krasnogorski, który prowadził badania nad typami układu nerwowego u dzieci, wyodrębnił 4 typy:
- 2 typy pośrednie - silne, zrównoważone, jeden charakteryzuje się wzmożoną ruchliwością procesów nerwowych, a więc szybszym przystosowaniem się do zmieniających się warunków, drugi spokojny, u którego zmiany reakcji zachodzą wolniej.
- 2 typy skrajne:
- silny lecz niezrównoważony i niepohamowany, u którego reakcje pobudzeniowe sa silniejsze i występują szybciej i łatwiej niż hamulcowe. Dzieci reprezentujące ten typ układu nerwowego charakteryzują się dużą pobudliwością uczuciową, wzmożoną ruchliwością, przyśpieszona mową oraz ogólną dużą aktywnością;
- słaby o zmniejszonej pobudliwości i reakcjach powolnych o niewielkim nasileniu. Dzieci należące do tego typu są mało aktywne, bardzo spokojne. H. Spionek zwraca uwagę, ,że wśród dzieci nadpobudliwych mogą być zarówno charakteryzujące się silnym układem nerwowym jak i słabym.
Dziecko przychodzące na świat z określonym wyposażeniem biologicznym od pierwszych chwil podlega oddziaływaniom otoczenia. Reaguje na nie początkowo zgodnie z wrodzonymi odruchami bezwarunkowymi, które okazują się jednak niewystarczającym mechanizmem wobec wielkiej liczby złożonych bodźców zewnętrznych. Każda nowa sytuacja pobudza odruch orientacji, będący zaczątkiem aktywnej postawy dziecka i jego działalności. Aktywność dziecka wpływa na kształtowanie się i dojrzewanie struktury układu nerwowego oraz doskonalenie się funkcji.
Prawidłowy rozwój dziecka zależy od 4 podstawowych czynników: wrodzone zadatki anatomiczno-fizjologiczne; własna aktywność dziecka; szeroko pojęte środowisko; wychowanie rodzinne i szkolne. Czynniki te działają w ścisłym połączeniu i wpływają na ogólny rozwój psychoruchowy dziecka.
WYCHOWANIE DZIECKA NADPOBUDLIWEGO.
Dzieci nadpobudliwe są dziećmi trudnymi, wymagającymi większego wkładu pracy, większej cierpliwości, bardzo przemyślanego, konsekwentnego działania dla osiągnięcia pozytywnych rezultatów wychowawczych. Dzieci te są uciążliwe, kłopotliwe, wprowadzają dorosłych w stan zdenerwowania, wtedy zawodzi samokontrola, a zaczyna się samoobrona przed aktywnością dziecka. Dlatego działania wychowawcze zmierzające do opanowania nadpobudliwości i przeciwdziałania jej skutkom, należy zacząć jak najwcześniej.
Okres niemowlęctwa (do 12 miesiąca życia).
Zachowanie dziecka nadpobudliwego: krótki, lekki sen, płaczliwość, nieskoordynowane, gwałtowne i szybkie ruchy, częste wypadki.
Należy: dbać o zdrowie i stan fizyczny dziecka, zachowywać się cicho, nie krzyczeć, nie puszczać głośno odbiorników, przysłaniać okno przed snem dziecka.
Okres poniemowlęcy (do 3 roku życia).
Zachowanie dziecka nadpobudliwego: Bardzo ruchliwe, gadatliwe, nadmiernie aktywne. Z trudnością w koncentrowaniu się na jednym przedmiocie, nadmiernie płaczliwe i krzykliwe, z zaburzoną równowagą emocjonalną.
Należy: Ustalić hierarchie ważności swoich wymagań i zakres swobód dziecka tak aby działać konsekwentnie, nie stosować gwałtownych działań, wdrażać dziecko do obowiązków, do zabawy z rówieśnikami, nie dopuszczać do sytuacji konfliktów i do napięć.
Wiek przedszkolny (3 - 7 rok życia).
Zachowanie dziecka nadpobudliwego: Nerwowość, trudności wychowawcze, objawy nerwicowe, uparte, złośliwe, napięte emocjonalnie, płaczliwe, wybucha złością, agresją.
Należy: Zaspakajać potrzeby ruchu dziecka, przyzwyczajać je do aktywności wymagających spokoju i skupienie, uczyć planowego działania, zachowywać się w obecności dziecka powoli i spokojnie.
Wiek szkolny.
Zachowanie dziecka nadpobudliwego: Nadmierna ruchliwość, trudności w skupieniu uwagi, brak podporządkowania się rygorom szkolnym, przeszkadza na lekcjach, dezorganizuje pracę kolegów i nauczycieli, wprowadza niepokój,, ma nierównomierne wyniki w nauce - problemy dydaktyczne, w zachowaniu - chaotyczn.ość, brak odpowiedzialności.
Należy pamiętać o pewnych ogólnie znanych zasadach pedagogicznych:
- pierwszy istotny warunek - cel, do którego ma prowadzić działanie dziecka, nie może być zbyt odległy. Chwiejna uwagi dzieci nadpobudliwych kieruje ich zainteresowanie na coraz to nowe tory. Dlatego czym bliższy jest cel, tym większa jest pewność, że zostanie osiągnięty.
- konsekwentne przyzwyczajanie i wdrażanie do finalizowania każdego przedsięwzięcia.
- stała kontrola i przypominanie o zobowiązaniach. Należy pamiętać, że zarówno odległość celów, jaki i zakres powierzonych obowiązków oraz system kontroli muszą zmieniać się z wiekiem i być dostosowane do możliwości i poziomu rozwoju dziecka.
- dziecku nadpobudliwemu należy zaoszczędzać niepotrzebnych bodźców - stopniować trudności, jak i zakres działania, w miarę możliwości nie dopuszczać do niepowodzeń.
- unikać atmosfery napięcia, krytyki, żartów, które zaburzają równowagę emocjonalną (każdorazowo nowy uraz).
- umiejętnie wypełniać wolny czas - zabawy, które uspokajają i rozładowują stan pobudzenia, pod kontrolą dorosłych.
- młodzieży nadpobudliwej należy pozostawić sporą swobodę, jedynie obserwować i nieznacznie kontrolować przebieg działalności, aby w odpowiednim momencie wkroczyć z pomocą bez krytyki i dyskwalifikacji).
Podstawą działalności dziecka w wieku szkolnym jest nauka. Zabawa jest w dalszym ciągu ważna, ale muszą być zachowane proporcje. Nadpobudliwość dziecka powoduje różnorakie trudności w podporządkowaniu się regulaminowi szkolnemu i dostosowania się do wymagań nauczycieli, co od pierwszej chwili może niekorzystnie wpływać na stosunki dzieci - nauczyciel.
Również stosunki z kolegami są zagrożone na skutek nadmiernej emocjonalności i aktywności dziecka. Jeżeli ta aktywność współwystępuje z dysharmonią rozwoju umysłowego mogą pojawić się trudności w nauce. Dlatego od pierwszej klasy konieczna jest współpraca rodziców z nauczycielami.
Jeżeli dojdziemy do wniosku, że dziecko jest nadpobudliwe należy sobie odpowiedzieć na następujące pytania:
- jakie jej objawy są widoczne?
- pod wpływem jakich bodźców dochodzi do nadmiernego pobudzenia?
- przy jakich sposobach postępowania najłatwiej uspokoić dziecko?
Nauczyciel i rodzic muszą wspólnie odpowiedzieć sobie na te pytania. Z całą pewnością dzieci te powinny być włączane do zadań grupowych, powinno powierzać się im konkretna funkcję, raczej oddzielać od innych dzieci nadpobudliwych.
POMOC W NAUCE DZIECKU NADPOBUDLIWEMU
Wśród dzieci mających trudności w nauce jest poważny procent dzieci przejawiających wzmożoną pobudliwość psychoruchową. Nie znaczy to jednak, że wszystkie dzieci nadpobudliwe uczą się źle lub mają trudności.
Małgorzata Gintowt |
