Startuj z nami!

www.szkolnictwo.pl

praca, nauka, rozrywka....

mapa polskich szkół
Nauka Nauka
Uczelnie Uczelnie
Mój profil / Znajomi Mój profil/Znajomi
Poczta Poczta/Dokumenty
Przewodnik Przewodnik
Nauka Konkurs
uczelnie

zamów reklamę
zobacz szczegóły
uczelnie
PrezentacjaForumPrezentacja nieoficjalnaZmiana prezentacji
Walory edukacyjne Puszczy Białowieskiej

Od 01.01.2015 odwiedzono tę wizytówkę 4333 razy.
Chcesz zwiększyć zainteresowanie Twoją jednostką?
Zaprezentuj w naszym informatorze swoją jednostkę ->>>
* szkolnictwo.pl - najpopularniejszy informator edukacyjny - 1,5 mln użytkowników miesięcznie



Platforma Edukacyjna - gotowe opracowania lekcji oraz testów.



 

 


Autor: mgr Alicja Topczewska / ALTO/ – nauczycielka zawodu i biologii
w Zespole Szkół Mechanicznych im. Stefana Czarnieckiego w Łapach

SPIS TREŚCI

WSTĘP

1. WALORY HISTORYCZNE I SPOŁECZNE PUSZCZY BIAŁOWIESKIEJ

2. WALORY PRZYRODNICZE PUSZCZY BIAŁOWIESKIEJ

2.1. POŁOŻENIE I RZEŹBA TERENU

2.2. GLEBY

2.3. WODY

2.4. KLIMAT

2.5. ZBIOROWISKA LEŚNE I ICH ROŚLINNOŚĆ

2.6. ŚWIAT ZWIERZĄT PUSZCZY

3. WALORY TURYSTYCZNE I REKREACYJNE W REJONIE PUSZCZY BIAŁOWIESKIEJ

4. PODSUMOWANIE

LITERATURA

WSTĘP

Nie zawsze uświadamiamy sobie prawdę, że człowiek jest zależny od środowiska naturalnego, a ta zależność jest wprost proporcjonalna do tempa ubożenia zasobów pod wpływem ich eksploatacji, nieograniczonego wzrostu konsumpcji wyczerpywania się zasobów nieodnawialnych, dewastacji środowiska naturalnego, oraz bezplanowego wykorzystania zasobów i akumulacji odpadów.
W ostatnich latach postępującej degradacji środowiska ludzie, choć nieliczni widzą konieczność zmiany świadomości społeczeństwa i jego przemiany moralnej poprzez wypracowanie szacunku „ dla życia w naturalnym środowisku pod każdą postacią”, ale też i uznania, że przyroda jest wspólnym dobrem wszystkich ludzi, o który należy dbać i chronić go.
Przyroda woła do człowieka wszystkimi wymiarami swego piękna, domagając się od niego umiarkowanej jej konsumpcji, zmiany dotychczasowego życia, nie tylko technice, gospodarce i wzorach życia, ale przemiany w jego myśleniu i egzystencji.
Człowiek, jako istota rozumna, powinien sobie uświadomić, że jest żywym elementem świata przyrody i dlatego powinien umiejętnie dysponować jej zasobami, by świat ten nie zatracił swego niepowtarzalnego uroku i piękna.
Pisząc te słowa mam na uwadze świat przyrody występujący na całym świecie, - ale szczególnie jest mi bliski ten, który znajduje się tuż niedaleko mego miejsca zamieszkania i powinien przetrwać jak najdłużej w dobie tego i przyszłego tysiąclecia. Jest to miejsce wyjątkowe, gdyż jako jedyne w Europie zachowało się i przetrwało do dziś: prawie pół tysiącleci – od,, czasów Jagiellonów po I wojnę światową dzięki celowej ochronie jej władców – stąd jej nazwa puszcza królewska -,,PRAPUSZCZA”, która dziś jest jej nikłym szczątkiem, bo - jak pisze Jan Jerzy Kotarbiński -,,sprzęgała prawdopodobnie ongiś tundry północne ze stepami czarnomorskimi oraz Bałtyk z Morzem Śródziemnym...” - Puszcza Białowieska.
Dlatego uważam, że zasługuje ona na uznanie oraz uwagę i dbałość ze strony miejscowej ludności, ale głównie przez turystów, których co rocznie przybywa - a jest ich tysiące. Nic więc dziwnego – Puszcza Białowieska jest najdzikszą polską puszczą będącą zarazem ostatnim nizinnym lasem europejskim naturalnego pochodzenia – po prostu ,,dziewicza”.
Stąd też wziął się zamysł napisania niniejszej pracy. Chcę jednak zaznaczyć, że z uwagi na ogrom zebranych informacji o Puszczy nie sposób ich wszystkich przedstawić, dlatego zaprezentuje je w sposób wybiórczy mając na uwadze temat pracy. Skupię się głównie na ukazaniu walorów przyrodniczych(różnorodności istniejących tam bogactw- flory i fauny – często unikalnych obiektów przyrodniczych o dużej wartości wypoczynkowej, turystycznej i naukowej), walorów historycznych tego regionu oraz estetycznych.

1. WALORY HISTORYCZNE I SPOŁECZNE PUSZCZY
BIAŁOWIESKIEJ.

Puszcza Białowieska jest najbardziej znanym naturalnym obszarem leśnym Niżu Europejskiego. Położona na międzyrzeczu Jasiołdy, dopływu Prypeci oraz Narwi z Narewką i Leśną, należy do zlewisk dwóch mórz-Czarnego i Bałtyckiego.
Na podstawie zgromadzonych licznych świadectw, kronik itp.,stwierdzono, że pierwsze ślady pobytu człowieka na terenie dzisiejszej Puszczy Białowieskiej sięgają neolitu.
W uroczysku Hajduckim znaleziono grób z okresu rzymskiego z III- IV wieku.
W średniowieczu Puszcza stanowiła teren ekspansji książąt ruskich, litewskich i mazowieckich W początkowym okresie państwowości polskiej obecna Puszcza Białowieska była częścią rozległego obszaru leśnego składającego się z Puszcz: Świsłockiej, Ladzkiej, Bielskiej, Błudowskiej i Kamienieckiej.
W drugiej połowie XV w. i XVI- wieku większość tego obszaru została skolonizowana, a osadnictwo dotarło do zachodniej granicy Puszczy Białowieskiej(w tym czasie, do XV wieku Puszcza była nietknięta przez osadnictwo; przed kolonizacją strzegła specjalna straż – służba, zwana osoką).
W 1559 roku weszła w skład dóbr stołowych, dzięki czemu lasy te tak długo utrzymały się na nieznacznie tylko uszczuplonej powierzchni. Wokół Puszczy powstało kilkanaście wsi zamieszkałych przez „osoczników”, którzy zobowiązani byli strzec lasu przed grabieżą. W końcu XVI wieku pojawiły się budy potażników i smolarzy oraz drwali. Nad rzeką Narewką powstała kuźnica, zwana Rudnicą, w której wytapiano żelazo z rudy darniowej.( Obecnie znajduje się osada Narewska.) Następne budy wznosili kosiarze i bartnicy.
Pochodzenie nazwy Białowieża, a także Puszczy Białowieskiej, nie zostało do dzisiaj wyjaśnione. Są tylko przypuszczenia i legendy. Jedni tę nazwę wywodzą od białej wieży stojącej w kamieńcu Litewskim, która zachowała się do czasów współczesnych(była rezydencja namiestnika, któremu podlegała Puszcza Białowieska).Pojawiła się także hipoteza, że być może nazwa Białowieża wywodzi się od nazwy,,Biała Jaćwież”. Wiadomo jedynie, że puszcza ma bogatą tradycję łowiecką. Pierwsza informacja o Białowieży jako terenów łowów królewskich została opisana przez Długosza.
Opisywał on łowy Władysława Jagiełły w 1409r, które trwały 8 dni a ubitą zwierzynę solono i beczkami spławiano Narwią i Wisłą do Płocka, jako zapas żywności na wojnę grunwaldzką. Prawdopodobnie wielu polskich królów przyjeżdżało do Puszczy Białowieskiej na łowy. Oprócz Władysława Jagiełły polowali tutaj Kazimierz i Aleksander Jagiellończykowie, Zygmunt Stary, Stefan Batory i królowie sascy.
Pierwsza osada o nazwie Białowieża znajdowała się ok. 5,5 km.
Na północny zachód od obecnej Białowieży, nad rzeczką Łutownią, w miejscu, gdzie dziś jest uroczysko Stara Białowieża. Tam właśnie król Zygmunt Stary miał wznieść zamek myśliwski. W końcu XVI wieku osada ta przeniosła się na dzisiejsze miejsce. Jej zaczątek stanowił królewski dwór myśliwski i towarzyszące mu zabudowania gospodarcze. W 1639 r. Oprócz dworu był tu też młyn na rzece Narewce oraz staw z 25 morgami ornymi. W czasach saskich dwór został znacznie rozbudowany. Istniejące opisy podają, iż stał on na wzgórzu, a jego front wychodził na dolinę Narewki. Salon we dworze był otoczony apartamentami króla, jego świty oraz dla zaproszonych gości. W 1795 r. Puszcza Białowieska znalazła się pod zaborem rosyjskim. W1812 r. budynek ten został spalony. Najstarsza zachowana rycina Białowieży przedstawia wzgórze pałacowe wg stanu z 1821 r. Na wzgórzu w czasie powstania listopadowego wojska rosyjskie ustawiały działa do walki z powstańcami. Od roku. W 1888 roku Puszcza stała się osobistą własnością władców Rosji. W 1894 r. na tym samym wzgórzu został wybudowany pałac carski, zaprojektowany przez Mikołaja de Rocheforta. Wokół pałacu powstał park W tym też czasie wzniesiono cerkiew pod wezwaniem św. Mikołaja Cudotwórcy oraz budynki na użytek służby. W 1897 r. Białowieża otrzymała połączenie kolejowe z Hajnówką. Zaniechano wówczas cięć rębnych. Nastąpił silny rozród stada żubrów i jeleni, które ograniczyły znacząco odnowienie naturalnego lasu.(Sprowadzono nadmierną ilość zwierzyny przeznaczonej na polowania carskie, co w efekcie spowodowało znaczne zniszczenie flory puszczańskiej).
W czasie I wojny światowej zwierzynę wytępiono, w tym także żubry i rozpoczęto na wielką skalę eksploatację drewna. Część Białowieży została spalona. Niemcy zbudowali tu dwa tartaki – w Stoczku i Grudkach. W ciągu 3 lat wycięto prawie 5 mln m drewna. Powstały zakłady przemysłu drzewnego i system kolejek leśnych o dł. 200 km.
W pierwszych latach po odzyskaniu niepodległości pozyskane drewno było znaczone.
W 1916 roku w związku z projektem utworzenia w Puszczy Białowieskiej dużego rezerwatu przybył do niej dr Hugo Conwentz. Powstał wówczas projekt objęcia ochroną fragmentu Puszczy leżącego w widłach Narewki i Hwoźnej, lecz powstałych planów nie wprowadzono w życie okresie międzywojennym pałac carski wykorzystywano na cele reprezentacyjne prezydenta Polski Ignacego Mościckiego. Urządzane były polowania, w których jako goście uczestniczyli: m.in.: hrabia Galeazzo Ciano, Hermann Goring i regent Węgier admirał Miklos Horthy. W 1919 roku przybyła do Białowieży grupa przyrodników pod przewodnictwem prof. Władysława Szafera, aby stwierdzić, czy Żubry przetrwały wojnę. Żubrów nie zastano, lecz zetknięcie z majestatem Puszczy zrodziło myśl o potrzebie ochrony przynajmniej części tego unikatowego lasu.
W 1921 roku w ramach administracji leśnej utworzono tzw. Leśnictwo „Rezerwat” o powierzchni 4594 ha, obejmujące obszar obecnego Rezerwatu Ścisłego, z tego ochroną ścisłą objęto 1061,11 ha, reszta podlegała ochronie częściowej. Był to zaczątek przyszłego Białowieskiego Parku Narodowego. Walory przyrodnicze oraz przyjęty sposób ochrony spełniały obowiązujące międzynarodowe kryteria parku narodowego.
W 1924 roku dotychczasowe Leśnictwo „Rezerwat” uzyskało rangę nadleśnictwa, a od 1929 roku cały teren, tj. 4640,09 ha- objęto ochroną ścisłą.
W tym też czasie jesienią roku 1929 do Białowieży powróciły żubry, rozpoczęto też próbę restytucji tarpana i niedźwiedzia W tychże latach 1924-1929 zaczęto eksploatację drzewostanów Puszczy-prowadziła ją angielska firma „Century”. Pozyskano wówczas 2,5 mln m drewna. Powszechnie po wyciętych drzewostanach nie zostały odnowione, co było powodem zerwania kontaktu z tą firmą.
W 1930 r. powstała filia Instytutu Badawczego Lasów Państwowych. Stopniowo zaczął się rozwijać ruch turystyczny. W 1932 roku, powołano jednostkę administracyjną szczególną
„Park Narodowy w Białowieży” o powierzchni 4693,24 ha.
Do roku 1939 prowadzono gospodarkę leśną w Puszczy Białowieskiej w oparciu o plany urządzenia lasu. Puszcza była terenem polowań przedstawicieli władz państwowych i korpusu dyplomatycznego. Pozyskanie drewna w latach 1918-1939 wyniosło przeciętnie rocznie 3,5 m z 1 ha, tj. prawie trzy razy więcej niż obecnie.
W czasie II wojny światowej największe pozyskanie drewna w Puszczy miało miejsce w latach 1939-1941, w okresie tzw. Władzy sowieckiej oraz w czasie trwania działań wojennych i bezpośrednio po ich zakończeniu. W czasie okupacji hitlerowskiej Puszcza była terenem łowieckim, a wielkość pozyskania drewna w tym czasie jest trudna do ustalenia.
W okresie II wojny światowej walczące oddziały partyzanckie dokonywały masowych egzekucji mieszkańców tamtejszych wsi; palono wioski puszczańskie i prześladowano miejscową ludność. Miejsca walk oraz egzekucji zostały upamiętnione kamieniami pamiątkowymi w Białowieży oraz tablicami na zbiorowych mogiłach w puszczy.
Pałac carski został spalony przez uciekających hitlerowców. W 1947 roku utworzono Białowieski Park Narodowy o powierzchni 4716 ha, w 1950 roku w drodze wymiany gruntów przyłączono do parku łąki położone nad rzekami, a całość areału- 4747,17 ha, objęto ochroną ścisłą.
W 1977 roku Białowieski Park Narodowy uzyskał status Światowego Rezerwatu Biosfery, a w 1979 roku jako jedyny obiekt przyrodniczy w Polsce został wpisany na listę Obiektów Dziedzictwa Światowego.
UNESCO w roku 1992 rozszerzyło granicę Obiektu Dziedzictwa Światowego na przyległą część białoruskiego parku- Białawieżskaja Puszcza, podlegającą ochronie ścisłej w Białorusi.
W ten sposób powstał transgraniczny polsko-białoruski Obiekt Dziedzictwa Światowego
(na świecie jest tylko 7 Obiektów).
W 1996 roku powiększono Białowieski Park Narodowy o kolejne areały znajdujące się w widłach rzek Hwoźnej (od północy) oraz Narewki (od zachodu) –łączna powierzchnia po powiększeniu wynosi 10501, 95 ha ( m. in. Tereny podlegające Ścisłemu Rezerwatowi Przyrody).
W 1997 roku Białowieski Park Narodowy, a więc i Rezerwat Ścisły, jako jedyny Park Narodowy w Polsce uzyskał Dyplom Europy, co oznaczało objęcie go patronatem Rady Europy na okres 5 lat.
W Puszczy Białowieskiej na dzień dzisiejszy znajduje się 20 rezerwatów przyrody o łącznej powierzchni 3429,69 ha. Chronią one najcenniejsze (poza Białowieskim Parkiem Narodowym) fragmenty Puszczy Białowieskiej; obejmują wszystkie typowe siedliska Puszczy, dlatego jest ona cennym terenem przeprowadzanych badań naukowych w istniejących tam ośrodkach badawczych (instytutach, stacjach, pracowniach itp.).
Za użytki ekologiczne uznano 99 obiektów o łącznej powierzchni około 700 ha. Ponad 1200 drzew uznano za pomniki przyrody. Wyznaczono 144 strefy ochronne wokół gniazd ptaków szczególnie chronionych. Zajmują one powierzchnię 2200 ha. Cały obszar lasów gospodarczych Puszczy został uznany za Leśny Kompleks Promocyjny (od 1994 roku).
Dla Puszczy Białowieskiej ustalono specjalne zasady gospodarowania lasu. Określają one wyższy wiek rębności dla poszczególnych gatunków drzew aniżeli powszechnie obowiązujący w latach gospodarczych Polski.
Ostatnio podjęte przez resort i administrację leśną decyzje mają na celu skuteczne zabezpieczenie walorów i zasobów Puszczy. Dyrektor Generalny Lasów Państwowych wstrzymał wycinkę wszystkich naturalnych i półnaturalnych (ponad 100 letnich) drzewostanów w gospodarczej części Puszczy (Decyzja Nr 48 Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych z dnia 6 lipca 1998), a Główny Konserwator Przyrody nie wyraził zgody na cięcia pielęgnacyjne w drzewostanach będących w drugiej klasie wieku i starszych rezerwatach przyrody położonych na obszarze Puszczy Białowieskiej.
Obecnie Białowieża jest znanym ośrodkiem turystyki krajowej i zagranicznej( niestety niewiele pozostało zabytków kultury materialnej; pozostały jedynie m.in. cerkiew, brama pałacowa, budynki w Parku Pałacowym i inne)
Puszcza Białowieska jest szeroko wykorzystywana dla potrzeb nauki. W Białowieży mają swoją siedzibę: Zakład Badania Ssaków Polskiej Akademii Nauk, Zakład Lasów Naturalnych Instytutu Badawczego Leśnictwa, Białowieska Stacja Geobotaniczna Uniwersytetu Warszawskiego oraz Pracownia Demografii Roślin Instytutu Botaniki PAN
W Białowieży istnieją bardzo dobre warunki dla utworzenia MIĘDZYNARODOWEGO CENTRUM EKOLOGII-takie są sugestie środowisk naukowych.
Puszcza stanowi naturalne laboratorium badawcze i wzorzec, dla ochrony rezerwatowej oraz dla gospodarki leśnej, do określania metod i kierunków ekologizacji lasów gospodarczych.
W Białowieży odbywają się liczne konferencje, seminaria i sympozja naukowe z udziałem specjalistów krajowych i zagranicznych. Poczynając od 1965 r. Odbywają się tu rokrocznie, głównie jesienią, międzynarodowe plenery malarskie.
Miejscowa ludność jest ludnością mieszaną, tak pod względem narodowościowym, jak i wyznaniowym, w większości wyznawcy religii prawosławnej, uznający się jednocześnie za Białorusinów.
Białowieża zachowała charakterystyczny XVII – XIX –wieczny układ przestrzenny, z licznymi dobrze zachowanymi budynkami drewnianymi, często bardzo zdobionymi. Jak podaje Czesław Okołów:,,niestety ten harmonizujący z krajobrazem obraz szpecą powstałe w latach sześćdziesiątych murowane budynki z płaskimi dachami”. Mieszkańcy wsi w większości prowadzą niewielkie gospodarstwa rolne i jednocześnie pracuje w leśnictwie, handlu, placówkach naukowych, parku narodowym, instytucjach obsługujących turystów.

2. WALORY PRZYRODNICZE PUSZCZY BIAŁOWIESKIEJ

2.1. POŁOŻENIE I RZEŹBA TERENU

Teren Puszczy Białowieskiej jest obszarem położonym na wschód od Niziny Mazowieckiej. Pod względem geograficznym Puszcza leży w makroregionie Niziny Podlaskiej i mezoregionie Wysoczyzny Bielskiej.
Od wschodu Puszcza prawie się łączy z północno-zachodnimi granicami Polesia. Rozciągłość kompleksu leśnego Puszczy Białowieskiej wynosi w kierunku na zachód 55 km i z północy na południe 51 km. W najwęższym miejscu kompleks leśny ma szerokość 18 km. Geometryczny środek całego kompleksu leśnego znajduje się na terenie Białowieskiego Parku Narodowego, w pobliżu ujścia rzeki Łutowni do Narewki, podczas gdy geometryczny środek właściwej Puszczy Białowieskiej, przy ul. Krzyże. Omawiany kompleks leśny cechuje małe rozczłonkowanie oraz niewielka ilość enklaw i polan wewnątrz lasu. Największą z nich jest Polana Białowieska. Obwód całego kompleksu leśnego wynosi ok. 400 km.
Ten najpiękniejszy w Polsce obszar leśny rozpościera się na Nizinie Podlaskiej i obecnie po stronie polskiej zajmuje około 62 tys. ha, z ogólnej powierzchni około 150 tys. ha, gdyż pozostała część Puszczy należy do Białorusi, jako Białowieżskaja Puszcza.
Puszcza Białowieska znajduje się w zarządzie nadleśnictw: Białowieża (12,6 tys. ha), Browsk (19,9 tys. ha), i Hajnówka (19,5 tys. ha) oraz Białowieskiego Parku Narodowego (10,5 tys. ha) i stanowi zwarty kompleks leśny z niewielkimi polanami, zajętymi przez osady: Białowieża, Budy, Pogorzelce, Teremiski, Czerlonka, Masiewo i Skupowo.
Pod względem administracyjnym należy do gmin: Białowieża, Hajnówka, Narewka, Dubicze Cerkiewne i Narew w powiecie Hajnówka. Sam kompleks leśny podzielony jest na: Białowieski Park Narodowy(10502 ha) i Leśny Kompleks Promocyjny(LKP)
Obszar ten położony jest niewysoko nad poziomem morza. Obok występujących tam prawie zupełnie płaskich równin, efekt moreny dennej powstałej pod lodowcami głównie z gliny zwałowej i głazów niesionych w dolnych partiach, lądolodu; są głównym elementem rozległych, sfalowanych równin, zwanych wysoczyznami lodowcowymi. Są też tereny o niewielkich wzniesieniach tzw. pagórkowate. Najwyższe wzniesienie- Kozia Góra- znajduje się w części wschodniej (ma 202m n.p.m.); najniższe w okolicy wsi Rybaki nad Narwią(134m n.p.m.). W polskiej części Puszczy najwyższe wzniesienie ma 196,2m n.p.m. i znajduje się w pobliżu wsi Lipiny. Przez środek Puszczy, na linii Hajnówka – Czerlonka – Grudki – Krynica, biegnie wał morenowy i tu znajdują się najwyższe wzniesienia, m.in. Góra Batorego (183m n.p.m.). Od tego wału teren opada w kierunku dolin rzek Narwi(na północy) i Leśnej Prawej(na południu) Pomiędzy wzniesieniami znajdują się doliny rzeczne oraz rozległe obniżenia zwane kotlinami (skutek ostatniej transgresji morskiej, która zaczęła się w kredzie środkowej i trwała do końca tego okresu, obejmując całą północno-wschodnią Polskę (Kondracki 1972).
Pod Puszczą Białowieską zalegają utwory polodowcowe osadzone przez rozpad i wytopienie się lądolodu środkowopolskiego. Dominującą formę stanowi falista równina moreny, zbudowana z piasków gliniastych, miejscami z dodatkiem żwiru lub glin spiaszczonych.
W dnach obniżeń, kotlinach rzecznych znalazły swe miejsce utwory holoceńskie – reprezentowane przez piaski rzeczne, gytie, torfy i namuły torfiaste (Kondracki 1972).
Zależnie od podłoża geologicznego, w długotrwałym procesie glebotwórczym, ukształtowały się współczesne gleby reprezentowane przez: gleby brunatnoziemne, gleby płowe, gleby rdzawe, gleby bielicowe, różne postacie gleb oglejonych, czarne ziemie, gleby murszowe, gleby torfowe i torfowiska wysokie, przejściowe i niskie.
W pejzaż Niziny Podlaskiej wpisały się również zagłębienia wytopiskowe, w których zalegały mniejsze bryły martwego lodu; po ich roztopieniu utworzyły się płytkie zbiorniki wodne, które zarastając przekształciły się w torfowiska (teren Ścisłego Rezerwatu Przyrody).
Tu rzeźba terenu jest mało urozmaicona (zasadniczo jak wszędzie w całej Puszczy).Przeważają obszary płaskie lub nieznacznie nachylone, co zawdzięczamy działalności wcześniejszego zlodowacenia- środkowopolskiego, ponieważ ostatnie zlodowacenie- bałtyckie, które skończyło się około 12-10 tysięcy lat pne nie objęło swym zasięgiem Puszczy Białowieskiej, toteż ukształtowanie terenu powstało w postaci równin ze znajdującymi się gdzie niegdzie olbrzymimi głazami narzutowymi. Zaledwie w kilku miejscach zaznaczają się wyraźnie wzniesienia o pochyleniu stoków nie przekraczających 10% -mało widoczne. Bezwzględna różnica wysokości wynosi zaledwie 25,1 m. Najwyższe wzniesienie znajduje się w południowej części Rezerwatu (172,5 m n. p. m.), najniższy punkt leży w widłach Hwoźnej i Narewki(147,4 m n.p.m.)
W środkowej części Rezerwatu znajduje się lokalne obniżenie terenu, w którym płynie rzeka Orłówka, po czym teren podnosi się ponownie, by obniżyć się w kierunku Hwoźnej.

2.2. GLEBY

Na zróżnicowanie gleb Puszczy Białowieskiej wywarły wpływ utwory glebowe, rzeźba terenu, układy stosunków powietrzno-wodnych, gospodarcza działalność człowieka jak też warunki klimatyczne i charakter szaty roślinnej.
Dominują tu głównie gleby mieszane: pyłowe, brunatne, brunatnoziemne, rdzawe, płowe bielicowe i piaszczyste, czarne ziemie, murszowe, torfowe),torfowiska niskie, przejściowe, wysokie oraz różne postacie gleb oglejonych, a pomiędzy nimi występują bagna.
Gleby Puszczy, głównie rezerwatu powstały z materiału naniesionego przez lodowiec, a więc z glin, utworów pyłowych, piasków żwirów, często z warstwą kamieni
W bezodpływowych zagłębieniach terenu w toku procesów bagiennych powstały torfy i gleby bagienne.
Gleby o podobnym charakterze wykształciły się w dolinach rzek: Narewki, Hwoźnej, i ich odnóg: Przedzielnej, Broszczy, Srotty.
Szczególnie w Puszczy, w Ścisłym Rezerwacie Przyrody, gleba będąca wierzchnią częścią litosfery specyficznie jest przekształcona przez czynniki glebotwórcze tj. organizmy żywe, klimat, właściwości skały macierzystej, rzeźbę terenu i czas. Gleba ta uczestniczy w produkcji i rozkładzie biomasy, w magazynowaniu próchnicy, przepływie energii, krążeniu wody i obiegu pierwiastków pokarmowych na obszarach głównie „lasu pierwotnego”.
Istnienie i rozwój istot żywych oraz funkcjonowanie ekosystemu leśnego jest możliwe dzięki wytworzonej w naturalnych warunkach leśnej próchnicy.
Ten integralny składnik gleby stanowi źródło energii dla heterotroficznej części mikroflory glebowej, jest pożywieniem dla detrytofagów, oraz magazynem i wtórnym źródłem pierwiastków odżywczych dla roślin.

2.3. WODY

Puszcza Białowieska leży w pobliżu europejskiego działu wodnego, rozgraniczającego zlewnię Morza Bałtyckiego i Morza Czarnego. Większość obszaru leży w zlewni Bałtyku, tylko z niewielkiego wschodniego skrawka Puszczy wody trafiają do Jasiołdy, dopływu Prypeci. Najważniejszymi rzekami Puszczy są Narew, zwłaszcza jej dopływ Narewka oraz Leśna Prawa, dopływ Bugu.
Narew bierze początek w uroczysku Orłowe Błoto, w kompleksie bagien Dzikiego Nikoru w części wschodniej. Z tego samego kompleksu wypływa Narewka, połączona kanałem z Narwią. Narewka przepływa na całej swej długości(62 km) przez Puszczę i uchodzi do Narwi w uroczysku Wilcze Gardło. Południowo-zachodnia i południowa część Puszczy leży w dorzeczu Leśnej Prawej, która ma swe źródła na północ od Hajnówki, w okolicy Nowosad.
Przepływa na odcinku 47 km przez Puszczę, by ujść do Bugu daleko na południe od Puszczy.
Ponieważ Bug jest dopływem Narwi, stąd też cała Puszcza Białowieska leży w dorzeczu Narwi.
W Puszczy brak jest naturalnych zbiorników wodnych, istnieją tylko zbiorniki sztuczne. Największy z nich to Siemianówka, o powierzchni 3 200 ha. Zalew ten wybudowano na Narwi. Miał gromadzić wodę na potrzeby Białegostoku i rolnictwa. Mniejsze zbiorniki, to stawy w Parku Pałacowym w Topile, służące kiedyś do magazynowania surowca drzewnego w sezonie letnim.
Rzeki puszczańskie na większości swego biegu mają naturalne koryta. Jednak część z nich, tak jak Narewka, w górnym biegu, Łutownia, Narew i wiele innych cieków w części wschodniej, zostało uregulowane. Zmieniło to charakter odpływu, nadal jednak cechuje je niewielki spadek i leniwy nurt. Duże zakłócenia stosunków wodnych przyniosło osuszenie w latach sześćdziesiątych XX w. kompleksu bagien Dzikiego Nikoru w części wschodniej. Skutki ujawniły się też w części zachodniej, a także w parku narodowym. Wybudowanie na przedpolu Puszczy, w dolinie Narwi zbiornika retencyjnego Siemianówka spowodowało znaczne zmiany stosunków wodnych. Innego rodzaju zakłócenia mają miejsce w przypadku rzeki Leśnej Prawej, która w swym górnym biegu toczy obecnie nie tylko wody opadowe ale i roztopowe oraz głębinowe czerpane przez miasto Hajnówka, a następnie odprowadzane do rzeki. Czystość wód najważniejszych rzek Puszczy: Narewki i Leśnej uległa w ostatnich latach poprawie, dzięki uruchomieniu oczyszczalni ścieków w Białowieży i Hajnówce w widłach rzek: Narewki i Hwożnej mieści się Ścisły Rezerwat Przyrody.
Na gospodarkę wodną Puszczy składają się trzy ważne elementy:
a) opady i osady atmosferyczne (deszcz, śnieg, grad, rosa, mgła, sadź);
b) wilgotność powietrza, od której zależy wielkość parowania i transpiracji;
c) zawartość wody w glebie
W lesie tylko część opadów dociera bezpośrednio do gleby. Pewne ilości wody są zatrzymywane w korach drzew, gdzie zużywane są na zwilżenie gałęzi, liści i pni oraz
na parowanie. Część tej wody spływa też po konarach i pniach do dna lasu.
Drzewa liściaste przepuszczają więcej wody niż iglaste, o drzewostany stare, których jest większość zatrzymują jej więcej niż młode. Drzewostan w Puszczy ma stosunkowo duże wymagania pod względem wilgotności powietrza, gdyż dominują tam lasy mieszane pod względem różnorodności gatunków, głównie: świerk, jodła, dąb, wiąz, olsza czarna, olsza, jesion itp.
Do dna lasu i do gleby łatwiej dociera woda pochodząca ze śniegu niż z deszczu, gdyż śnieg bardziej przenika przez sklepienie koron drzew, a straty wskutek parowania są stosunkowo nieznaczne. Bardzo mało zatrzymują drzewostany liściaste np. Brzozowe (4-5%),
więcej sosnowe (20-30%), a najwięcej świerkowe (50-60%). Duże przy tym znaczenie ma temperatura powietrza i wiatr. Ogólnie stwierdza się, że grubość pokrywy śnieżnej w Puszczy jest w pierwszej połowie zimy mniejsza niż na powierzchni otwartej, w drugiej zaś- większa. Transpiracja warstwy drzew jest w lesie tak silna, że w zalesionej powierzchni woda prawie nie odpływa do wód gruntowych. Wielkość transpiracji zależy między innymi od ilości wody w glebie, temperatury i wilgotności powietrza, wieku oraz składu gatunkowego i struktury drzewostanu. W Puszczy ocenia się ją jako wysoką.
Całość Rezerwatu leży w zlewni Narewki, lewego dopływu Narwi. Wielkość wód opadowych i roztopowych odprowadza rzeka Orłówka, której źródła znajdują się w oddziale 345. Wody w rzekach są stosunkowo czyste – niemniej ich poziom kształtuje się różnie, w zależności od opadów atmosferycznych (ostatnio nie ma ich zbyt wiele). Istnieją również cieki okresowe, czynne w czasie roztopów i intensywnych opadów.


2.4. KLIMAT

Zlodowacenie bałtyckie przez bardzo długi okres czasu kształtowało klimat w naszym regionie. Spowodowało ono wycofanie się wcześniejszej roślinności drzewiastej i rozprzestrzenienie się formacji roślinnej zbliżonej do dzisiejszej tundry.
W miarę wycofywania się lodowca klimat stopniowo ocieplał się, co stwarzało dogodne warunki do wzrostu coraz to nowych gatunkom drzew: od gatunków mrozoodpornych (sosna, brzoza, osika), po ciepło- i wilgociolubne (lipa, grab, klon).
Klimat Puszczy Białowieskiej cechuje długie zaleganie pokrywy śnieżnej (średnio przez 3 miesiące). Wiosna rozpoczyna się z opóźnieniem,(Białowieża jest tym miejscem w kraju, gdzie bez zmiany szerokości geograficznej, można powitać trzykrotnie wiosnę w czasie jednego miesiąca), zaś jesień dość wcześnie. Sezon wegetacyjny jest krótszy o miesiąc w porównaniu np. z Łodzią. Zimy są mroźne, notuje się mrozy do -34° C. Położenie wewnątrz rozległego kompleksu leśnego, tworzy specyficzny mikroklimat, charakteryzujący się między innymi mniejszą prędkością wiatrów, dużą wilgotnością powietrza, a także mniejszymi temperaturami ekstremalnymi.
W zbiorowiskach leśnych wyróżnia się następujące pory roku, zwane często fenologicznymi: przedwiośnie, wczesna wiosna, pełnia wiosny, wczesne lato, pełnia lata, wczesna i późna jesień.
Puszcza Białowieska leży w obszarze klimatu subkontynentalnego strefy umiarkowanie chłodnej tj. umiarkowanie ciepłego i umiarkowanie wilgotnego. W Polsce na niżu jest to jeden z najchłodniejszych obszarów. Cechy kontynentalne wyrażają się przewagą opadów w miesiącach letnich. Średni opad wynosi około 594mm, w roku 4° wahając się od 426 do 857mm., większość z nich przypada na okres wegetacyjny. Średnia temperatura lipca ma 17,9°C, stycznia – 4,3°C. Pokrywa śnieżna utrzymuje się średnio 92 dni, czyli przeszło dwukrotnie dłużej niż w Polsce zachodniej.

2.5. ZBIOROWISKA LEŚNE I ICH ROŚLINNOŚĆ

Występujące dziś biocenozy naturalne na terenie Puszczy Białowieskiej, powstały w wyniku ewolucyjnych zmian wynikających z działania lodowca(ok.12 000 lat p.n.e.),
bezpośrednio po ustąpieniu lądolodu. Delikatne wzgórza utworzone z naniesionego przez lodowiec materiału pokryła wówczas bezdrzewna tundra; w czasie zwanym Allerodem; nastąpiło ocieplenie, które sprzyjało utworzeniu się lasów sosnowo- brzozowych. Ponowne ochłodzenie, pozwoliło na powrót roślinności tundrowej ok.8800-lat p.n.e.(Krzywicki 1989)
-okres ten był końcem epoki lodowcowej plejstocenu.
Współczesna epoka - czyli holocen i jej pierwszy okres tzw. preboralny, pozwoliła na przyrost lasów dość rzadkich, złożonych głównie z sosny i brzozy, później- pod koniec okresu
helloceńskiego pojawiły się: wiąz, olszyna, i lipa. W kolejnym okresie borealnym - nastąpiło dalsze ocieplenie, co pozwoliło zwiększyć udział w szacie roślinnej Puszczy gatunków liściastych – rozprzestrzenił się wówczas dąb i grab.
Okres atlantycki był najcieplejszym w całym hollocenie. Gdy ostatnie zniknęły bryły martwego lodu, zaczęły królować lasy liściaste i grądy oraz wilgotne łęgi i olsy.
Okres subborealny sprzyjał zaostrzeniu się klimatu, co spowodowało zmniejszenie się roli lipy i wiązu a nastąpił wzrost udziału dębu, grabu i świerku oraz sosny – najważniejszego składnika lasu.
Na terenie Puszczy lasy prezentują dużą różnorodność wynikającą z warunków glebowych. Szczególnie w Parku Narodowym można dostrzec unikatową strefowość zbiorowisk leśnych
Charakter naturalnej roślinności Puszczy Białowieskiej można przedstawić w sposób następujący, dzieląc cały kompleks leśny na:
A. Lasy liściaste: grądy, łęgi, dąbrowę świetlistą.
B. Lasy szpilkowe, czyli bory: mieszany wysoki, mieszany niski, mieszany sosnowy, bór sosnowy suchy, bór bagienny.
C. Lasy bagienne, tzw. olsy i łozowiska
Grądy w Puszczy Białowieskiej są wielowarstwowym lasem mieszanym, zajmującym największą jej powierzchnię tj. lasy dębowo – grabowe. W Parku Narodowym pokrywają one połowę powierzchni a w pozostałej części puszczy – różnych nadleśnictwach – od ¼ do
¾ obszaru. Grądy rosną na żyznych glebach; porastają tereny lekko pagórkowate. Należą do
tzw. subkontynentalnych grądów, gdyż w swych zbiorowiskach skupiają dużą ilość * lipy drobnolistnej w drzewostanie, w podszyciu można zauważyć obecność * trzmieliny brodawkowatej, zaś w runie występowanie takich roślin jak:* turzyca orzęsiona, * przytulia Schultesa, * przeniec gajowy, * jaskier kaszubski, * zdrojówka.
Wyjątkowo spotyka się na tym terenie * dąb bezszypułkowy, a zauważa brak * klonu polnego, w dużej części zasięgu tego zespołu – brak * buka i * jaworu i innych. Rzuca się w oczy stała obecność * świerka otulonego runem * skrzypa łąkowego.
Ewenementem w Puszczy Białowieskiej jest to, że nie było nigdy w niej * buka i * buczyn a spotkać w niej można owych ,,towarzyszy buka” w niskiej roślinności leśnej – są nimi:
* żywiec cebulkowy, * kostrzewa leśna, * wydmuchrzyca zwyczajna i * marzanka wonna.
Grądy puszczańskie zachowały na większych połaciach charakterystyczną dla tego typu lasów mieszanych złożoną budowę warstwową, można więc wyróżnić drzewostan z trzema podwarstwami, które kolejno buduja:1)-świerk, 2)-dąb, lipa, klon, niekiedy jesion i wiąz,
3)- grab. Podszycie leśne jest wielogatunkowe i silnie zróżnicowane, a tworzy je głównie:
* leszczyna, * trzmielina zwyczajna, * trzmielina brodawkowata, * wawrzynek wilczełyko
oraz podrost drzew liściastych i świerka.
Warstwa ziół w grądzie jest bardzo bujna, bogata w gatunki i ogromnie zmienna w ciągu sezonu wegetacyjnego. Przez cały sezon utrzymuje się: * gwiazdnica gajowa, * turzyca palczasta, * kopytnik, * żankiel zwyczajny, * podagrycznik, * miodunka,* jaskier kosmaty itp. Niektóre gatunki można dostrzec tylko w charakterystycznych dla nich porach roku
występowania tzw. geofity, które zimę mogą przetrwać jedynie dzięki zachowaniu się w postaci cebulek(* złoć żółta, * złoć cebulkowa, * czosnek niedźwiedzi), bulw(*ziarnopłon wiosenny, * kokorycz pusta), kłączy(* zawilec żółty i inne)
Zależnie od miejscowych warunków glebowo – wilgotnościowych wyróżniono pięć podzespołów grądu:

Grąd czyśćcowy – zajmuje bardzo żyzne gleby brunatne o wysokim poziomie wody gruntowej. W skład drzewostanu wchodzi również jesion, w warstwie podszytu rośnie często wawrzynek wilczełyko. W bogatym runie występuje jaskier kaszubski, zdrojówka rutewko-
wata, kokoryczka wielokwiatowa, czosnek niedźwiedzi itp.;licznie występuje łuskiewnik różowy (bezzieleniowa roślina, pasożytująca na korzeniach drzew liściastych, grabu)
zbiorowiska te występują w miejscach obniżonych, dlatego na wiosnę mogą być zalewane przez wodę.
Grąd typowy – występuje w miejscach suchszych, na glebach żyznych. Charakteryzuje się
Panowaniem w drzewostanie grabu, a pozostałe drzewa to : świerk, dąb, lipa, rzadziej klon,
Pełnia rolę domieszkową. W runie występują liczne zawilce, przylaszczka pospolita, gwiazdnica wielkokwiatowa, szczawik zajęczy i turzyca palczasta.

Grąd miodownikowy – odmiana zbiorowiska ciepłolubnego, występują na przewiewnych glebach płowych i brunatnych, terenach lekko wyniesionych. Drzewostan tworzy głównie
Dąb z sosną. W warstwie podszytu i krzewów można dostrzec wiciokrzew suchodrzew, miodownik mielisowaty czy też groszek czerniejący.

Grąd turzycowy – występuje na słabo przepuszczalnych glebach, w obniżeniach terenowych.
Drzewostan tworzy dąb szypułkowy, grab i świerk. W runie spotykamy gatunki siedlisk podmokłych m. in. takich jak: pępawa błotna, tojeść rozesłana oraz liczne mchy.

Grąd trzcinnikowy – zajmuje miejsca na ubogich glebach bielicowych. Ze względu na duży udział drzew iglastych, głównie świerka oraz takich roślin jak trzcinnik leśny czy siódmaczek leśny, z wyglądu podobny jest do zbiorowisk barowych.
Grady są najpiękniejsze wiosną, latem są cieniste i nie wyglądają zbyt atrakcyjnie.

Łęgi to zbiorowiska roślinne związane z dolinami płynących wód, za więc porastające doliny strumieni i rzek, w miejscach podtapianych i sporadycznie zalewanych. Zajmują one 12% powierzchni Parku Narodowego, występując wzdłuż rzek i strumyków: Orłówki, Hwoźnej i Narewki. Białowieskie łęgi charakteryzują się znacznym udziałem * świerka
w drzewostanie, który jest gatunkiem współpanującym obok * jesionu i * olszy (stąd łęgi olchowo-jesionowe). W warstwie krzewów dużą role odgrywa * leszczyna, * porzeczka czerwona, * porzeczka czarna, * trzmielina zwyczajna i * czeremcha. Bujna roślinność runa składa się z gatunków właściwych wilgotnym i żyznym siedliskom. Występują obficie:
* niecierpek pospolity, * pępawa błotna, * gwiazdnica gajowa, * śledziennica skrętnolistna,
* wiązówka błotna, * ostrożeń warzywny, * jaskier kosmaty, * pokrzywa i dość rzadki gatunek borealno-górski - * świerząbek kosmaty.
Najbardziej typową postać łęgów stanowią zarośla wierzb wąskolistnych nad Narwią i dolną Narewką; lasy wierzbowe zachowały się tylko w postaci bardzo drobnych i zniszczonych kęp.
Drzewostany z tego siedliska są różnorodne w rozmiarach drzew (rekord miąższości drzewostanów - ponad 800 m. drewna na 1 ha. Najpiękniejsze i najlepiej zachowane łęgi są nad strumieniem Orłówki.
Dąbrowa świetlista jest zbiorowiskiem roślinnym bardzo rzadko spotykanym w Puszczy, związane zwykle z wyniosłościami terenu. Występuje w kilku miejscach, m.in okolicy osady Czerlonka. Jest to jedno z najbardziej osobliwych zbiorowisk leśnych Puszczy Białowieskiej, typowe dla obszaru Europy południowo wschodniej. Drzewostan dąbrowy
świetlistej tworzy * dąb szypułkowy, niekiedy z udziałem * sosny, * brzozy, *grabu. Udział
*świerka jest tutaj znikomy. Podszycie jest zwykle * leszczynowe, ale słabo zwarte, stąd do dna lasu dociera dużo światła słonecznego, a sam las robi wrażenie parku. Między drzewami
widoczne są dość duże otwarte przestrzenie. Runo nie jest tak atrakcyjne jak grądów; do charakterystycznych gatunków należą: *pięciornik biały, *miodownik melisowaty, *ciemiężnik białokwiatowy, *jaskier wielokwiatowy, *naparstnica zwyczajna, *bodziszek leśny, *groszek czerniejący. Tu także występują takie osobliwości florystyczne, jak: *groszek
wschodniokarpacki, * dziewięćsił bezłodygowy, pszczelnik wąskolistny. Spotkać też można
*pełnika europejskiego lub *mieczyka dachówkowatego. Obecnie można stwierdzić, że dąbrowa znika z krajobrazu Puszczy Białowieskiej.
Bory obok grądów są zbiorowiskami zajmującymi największe połacie zarówno puszczy, jak i samego parku narodowego. Bór mieszany świeży jest najbardziej po grądzie
rozpowszechnionym typem lasu. Zajmuje ok. 25% całej Puszczy i ok. 20% w całym rezerwacie ścisłym, a w białoruskiej części Puszczy jest wręcz lasem dominującym. Bory te mający charakter pośredni pomiędzy borami iglastymi, występują na glebach bielicowych
w terenach lekko pofałdowanych. Przeważnie sąsiadują z grądami i granica między nimi jest bardzo płynna i niekiedy trudna do uchwycenia. Drzewostan budują zarówno gatunki iglaste
-sosna i świerk, jak liściaste-dąb szypułkowy, brzoza i osika. Warstwę runa tworzą zarówno rośliny typowe dla borów, taki jak * borówki, * gruszyczki czy też * siódmaczek leśny, jak
i występujące w lasach liściastych- * przylaszczka, * zawilec gajowy czy też * perłówka zwisła. Żyją tam również rośliny typowe dla siedlisk zakwaszonych oraz ciepłolubne, takie jak * turówka wonna, zwana żubrówką. Wbrew opiniom roślina ta nie jest przysmakiem żubrów, a wręcz przeciwnie-ze względu na intensywny aromat jest przez nie, jak i przez innych roślinożerców, omijana.

Bory mieszane wilgotne ( niskie) –znajdują się w nieckach terenowych. Gatunkiem panującym jest tutaj świerk, a sosna jak i gatunki liściaste, są w domieszce. W warstwie runa dominują paprocie, a w jego niższej warstwie * widłak jałowcowaty oraz bujne rozwijające się * mchy.

Świerkowaty bór torfowcowy zajmuje niewielką powierzchnię - najbardziej egzotyczne puszczańskie zbiorowisko leśne, które zarówno z fizjonomii, jak i składu gatunkowego przypomina tajgę syberyjską. Drzewostan tworzy prawie wyłącznie świerk
z niewielkim udziałem brzozy, osiki oraz olchy, która jest często pozostałością po olsach,
z których powstała część białowieskich świerczyn bagiennych.
Zwarte korony świerków przepuszczają niewiele światła, co powoduje, że runo jest tutaj dosyć skąpe, które zostały tworzone przez krzewinki borówek i widłaków. Niezwykle bujna jest warstwa mszysta, w której znaczny udział stanowią torfowce, wśród nich typowo północny torfowiec Girgensohna.

Bory brusznicowe - to tereny suchsze-wyniesione grzbiety wydm, głównie w północnej części Puszczy. Tworzy je sosna ze świerkiem, ubogą warstwę runa tworzą przeważnie borówki, * wrzos, szczodrzewniec oraz widłaki i gruszyczki.

Bory chrobotkowe - zajmują niewielkie skrawki powierzchni w północnej i północno-zachodnich krańcach Puszczy. Jest to najsuchsza postać boru, charakteryzujący się słabo wykształconą warstwą ziół i dużym udziałem podrostów, w tym głównie licznych gatunków chrobotka .Jest on właściwy dla piasków wydmowych, więc w granicach Puszczy spotykany rzadko.

Bór bagienny – zajmuje również niewielkie powierzchnie, z panującą w drzewostanie sosną.
Zbiorowisko ma budowę mozaikową-kępki, przeważnie przy pniach drzew, zajmują * borówki - brusznica, czernica i bagienna oraz * bagno zwyczajne. Kotlinki wypełniają przede wszystkim * mchy torfowce, * wełnianka oraz * żurawina, wśród nich spotkamy
* modrzewnicę oraz * rosiczkę. Zbliżonymi zbiorowiskami są mszary, zbiorowiska niemal otwarte, tworzone niemal głównie przez kępy torfowców, wśród których wyrastają rachityczne i skarlałe sosny. Naturalnymi zbiorowiskami nieleśnymi Puszczy są jedynie
* turzycowiska występujące w dolinach rzek, głównie: Narewki, Leśnej i Hwoźnej. Wśród nich płatowo występuje zbiorowisko * brzozy niskiej i * wierzby rokity, a przy brzegach rzek
* trzcinowiska.
Za sprawą działalności człowieka w okresie ostatnich kilkunastu lat powstały łąki i pola, znajdujące się na polanach osadniczych, oraz zbiorowiska roślinności ruderalnej. Łąki użytkowane są przeważnie w sposób ekstensywny. Poza walorami estetycznymi są także miejsca żerowania dla wielu zwierząt, np. ptaków drapieżnych.
Na zmienność roślinności w Puszczy wpływają zmieniające się w miarę oddalania się od cieku wodnego warunki glebowe i wilgotnościowe-od żyznych i wilgotnych do suchych
i ubogich. Różnice te powodują też niezwykle charakterystyczne dla Puszczy, odmienne dla różnych zbiorowisk, następstwo pór roku. Przedwiośnie najwcześniej rozpoczyna się
w grądach a najpóźniej w olsach, gdzie długo zalegająca czasza lodowa powoduje opóźnienie wegetacji o 20-30 dni. Na wiosnę, podczas nawet krótkiej wycieczki, można odbyć podróż
w czasie. W późniejszych okresach różnice się zacierają.

Olsy - bagienne lasy, w których niepodzielnie panuje * olsza czarna; zwana olchą, z niewielkim udziałem * świerka, a czasem dość licznym towarzystwie *brzozy. Rosną one zwykle w za-głębieniach terenu wypełnionych ciągle stojącą wodą. tj. zatorfionych nieckach terenowych. Olsy cechują się charakterystyczną mozaikową, kępkowo – dolinkową budową. Wokół wyniesionych ponad wodę, szczudłowatych korzeni olch, u nasady drzew powstają kępy z osadów mineralnych i naniesionych przez wodę szczątków organicznych, a także z opadłych liści. Kiedy woda opadnie, dolinki między wyspami wypełnia przepastne błoto. Mozaikowość objawia się też w zróżnicowaniu roślinności – w dolinkach znajdziemy rośliny
siedlisk podmokłych, takie jak: * psianka słodkogórz, * kosaciec żółty, * sitowie leśne, *marek szerokolistny,* czermień błotna, * turzyca błotna czy też paprocie: * narecznica grzebieniasta, * wietlica samcza* narecznica błotna itp. Na szczytach kęp nie zalewanych mogą występować gatunki borowe, np.* borówka czarna, * siódmaczek leśny i inne, oraz mchy: * gajowiec, * rokiet. Charakterystycznymi gatunkami olsu są: *turzyca długokłosowa, *trzcinnik lancetowaty, * karbieniec pospolity,* psianka słodkogórz.
Bardzo rzadką odmianą olsu jest tzw. ols dębowy - zamiast olszy rośnie dąb szypułkowy.
Zbiegiem czasu w olsach zachodzą zmiany, polegające na zarastaniu dolinek przez rozrastające się kępy i wysychaniu błota. W tak zmienionych warunkach dobrze rozwija się świerk, doprowadzając do przekształcenia się olsu w świerczynę bagienną.

Zarośla łozowe, czyli łozowiska (zespół zarośli brzozowo – rokitowych)– należą do grupy olsów jak zbiorowiska roślinne, występujące w dolinach puszczańskich rzek, głównie Narewki i Leśnej-miejscach nadtapianych przez rzeki. Składają się: * z wierzby łozy, pięciopręcikowej, uszatej, kruszyny. Łozowiska z czasem przekształcają się w olsy.

2.6. ŚWIAT ZWIERZĄT PUSZCZY

Liczne bogactwo gatunkowe zwierząt Puszczy wynika z dobrego stanu zachowania elementów środowiska, w tym niejednokrotnie całych ekosystemów, głównie leśnych oraz ich różnorodności i bogactwa skupionego na niewielkiej powierzchni.
Analogicznie do świata roślin nie ma gatunków endemicznych w geograficznym sensie tego znaczenia. Istnieje spora grupa gatunków, dla których Puszcza jest miejscem liczniejszego występowania lub wręcz ostatnią ostoją na naszym kontynencie. W skali kraju
jest kilkaset gatunków z różnych grup systematycznych, nie spotykanych poza Puszcza. Są to tzw. relikty lasu pierwotnego, nierozerwalnie związane ze starodrzewiami i występującymi w nich drzewami dożywającymi swej naturalnej starości oraz drzewami martwymi rozkładającymi się. W skali całego świata to właśnie ta grupa zwierząt, związana z późnymi stadiami sukcesyjnymi lasu, uważana jest za najbardziej zagrożoną wyginięciem. Dla wielu z nich Puszcza jest ostatnią ostoją w Europie.
Biorąc pod uwagę systematykę zwierząt

Owady – stanowią najliczniejszą grupę, których w samym rezerwacie ścisłym znaleziono
ok. 7 tys. gatunków; w całej puszczy ich liczba kształtuje się od 15 – 18 tys. Gatunków. Znaczną grupę stanowią chrząszcze, wśród nich interesującą rodziną są kózkowate;( rozmiary
czułek przekraczają ich całkowitą długość).Larwy kózkowatych żyją w drewnie lub pod kora, owady dorosłe żerują na liściach lub kwiatach. Do ciekawszych gatunków należy: żerdzianka Urussowa, której larwy przez kilka lat żerują wewnątrz martwych świerkowych pni- Evodinus borealis- żerują w wykrotach świerkowych. Dorosłe osobniki na wiosnę żerują na kwitnących zawilcach. Ciekawą grupą są bogatkowate(o niewielkich rozmiarach – ok. 1 cm),
charakteryzują się bogatym, kolorowym ubarwieniem. Żerują pod korą drzew, podobnie jak korniki Najliczniejszy występujący na świerku, to – kornik drukarz - w ciągu roku pojawiają się go dwie generacje Typowo leśna jest większość chrząszczy z rodziny żukowatych – bardzo licznie spotykane – żuki leśne, żuki gnojarze, chrabąszcze majowe, rozwijają się one
w próchniejących pniakach; największe larwy rohatyńca – spędzają 3 – 4 lata w próchniejących pniach drzew liściastych, głównie dębowych. Tam też rozwijają się i żerują larwy: - kruszczycy złotawki, orszoła prążkowanego oraz bardzo rzadkiej pachnicy. Swoistą ,,miniaturą” rohatyńca jest należący do rodziny jelonkowatych, – kostrzeń, którego larwy rozwijają się w drewnie martwych lub obumierających dębów. Drewnem gatunków drzew iglastych żywią się larwy wynurta. Świat motyli liczy ok. 1560 gatunków. Największymi są zawisaki(15 gatunków). Do najciekawszych należą: nastrosz osinowiec, nastrosz topolowiec, wieczernik lipowiec .Biorąc pod uwagę motyle nocne – najbardziej interesujące to:wstęgówka
jesionka i wstęgówka pąsówka, lotnica zyska. Reprezentowana grupą motyli w Puszczy przez 10 gatunków jest przeziernik, osowiec – ma nietypowe jak na motyle przeźroczyste, wąskie skrzydła i żółto – czarny odwłok, podobny do osy; żeruje w drewnie osiki i topoli.
Motyle dzienne reprezentowane są przez 128 gatunków – do ciekawszych można zaliczyć: szlaczkonia torfowca, szlaczkonia szafrańca, mieniaka strużnika i mieniaka tęczowca
Kraśnika mokradłowca, kraśnika kminkowca i krasnika rogalikowca oraz perłowca tundrowego.

Płazy – występują w 13 gatunkach nizinnych, z czego niezwykle rzadkie i zagrożone wyginięciem – to ropucha paskówka, kumak nizinny. Płazy zajmują tereny otwarte, zasiedla-ją skraje lasów oraz znajdujące się w puszczy osady. Jednym z ciekawszych gatunków jest – ropucha zielona. Lubi ona ciepłe miejsca suche, piaszczyste, słoneczne żwirownie. Po okresie godów przebywa tylko na lądzie – dnie spędza w wykopanych w ziemi norkach, na żer wyrusza nocą. We wszystkich zbiorowiskach leśnych można spotkać ropuchę szarą ,żabę trawną, oraz unikającą gęstych cienistych drzewostanów - żaba moczarowa. Typowo leśnym gatunkiem jest rzekotka drzewna – jedyny płaz prowadzący naziemny tryb życia;
przebywają na krzewach, drzewach liściastych. Żaby zielone są na stałe związane ze zbiornikami wodnymi, w jej sąsiedztwie bytują: traszka pospolita, rzadziej występująca traszka grzebieniasta.

Gady - reprezentowane są przez 7 Puszczańskich gatunków. Najpospolitszymi są: jaszczurka zwinka( ciepłolubna, gnieździ się na miejscach suchych, nasłonecznionych polanach i skrajach dróg leśnych), jaszczurka żyworódka( bytuje w miejscach bardziej wilgotnych i cienistych) Dosyć liczna jest jaszczurka beznoga – padalec; najpospolitszym wężem najczęściej spotykanym – zaskroniec.( występuje w lasach liściastych i mieszanych,
Często w pobliżu wody, w której doskonale pływają i nurkują. Nie są jadowite tak jak najrzadszy wąż – gniewosz zwany miedzianką. Nad Puszczańskimi rzekami prowadzi życie niezwykle ostrożny i płochliwy żółw błotny – drapieżnik żywiący się płazami, larwami, ślimakami, dużymi bezkręgowcami, rzadziej rybami; osiąga ok. 100 lat

Ptaki - niezwykle bogaty jest w puszczy świat ptaków; w całym kompleksie, łącznie ze stroną białoruską liczą sobie ponad 170 gatunków. Na przestrzeni obecnego stulecia z Puszczy ubyło
kilka gatunków m.in. kania czarna, kraska, sokół wędrowny. W polskiej części jest ok.114 gatunków .Bogactwo gatunkowe ptaków typowo leśnych zdecydowanie wyróżnia Puszczę na tle pozostałych obszarów leśnych, ich zagęszczenie nie jest wielkie, co prawdopodobnie wynika z dużej presji ze strony licznej grupy drapieżników. Pierwotne cechy drapieżników zachował bocian czarny, myszołów. Najliczniej prezentowane są drobne ptaki śpiewające(wróblowate) – dominującymi z tej grupy są: zięba, rudzik, świstunka, śpiewak dodatkowo w rezerwacie ścisłym muchołówka białoszyja. – zamieszkuje grądy, olsy, stare łęgi. Gatunek ten niekiedy tworzy mieszańce międzygatunkowe z muchołówką żałobną, szarą małą. Liczną grupę stanowią zamieszkujące wszystkie typy lasów świstunka, pierwiosnek i
rzadszy piecuszek, wójcik, kapturki ,gajówki, piegża, cierniówka, jarzębatka. Lasy liściaste, wilgotne są miejscem gniazdowania strzyżyka. Znaczna grupę stanowią drozdy – śpiewak, paszkot, kos, droździk; .pospolitsze drobne ptaki to: grubodziób, wilga, pełzacz leśny, kowalik,mysi królik, pokrzywica, świergotek drzewny, zniczek. Z większych ptaków interesujące są dzięcioły: duży, średni, białogrzbiety. Występują w miejscach, gdzie obumierają drzewa liściaste(dziuple wykuwa w drzewach martwych). Obok dzięcioła białogrzbietowego zajmuje miejsce dzięcioł trójpalczsty – zasiedla on stare lasy z dużym udziałem świerków. Największym w Puszczy jest dzięcioł czarny spotykany w borach.
Licznie są reprezentowane gołębie: grzywacz, siniak ,turkawka, orzechówka. Typowo puszczańskimi gatunkami są kuraki leśne – jarząbek i głuszec. Na obrzeżach Puszczy , szczególnie na północy, bytują nieliczne cietrzewie. Wilgotne olsy i łęgi najczęściej w pobliżu cieków wodnych zamieszkuje samotnik. – jest jedynym brodźcem gnieżdżącym się na drzewach; zajmuje gniazda innych ptaków. W podmokłych lasach, grądach bytuje słonka.
Bagniste ostępy Puszczy zamieszkują żurawie(od 25 do 30 par). Nieco liczniejszy jest bocian czarny. Niezwykle ciekawą grupę ptaków stanowią sowy – największym ich przedstawicielem jest puchacz.(2 –3 pary w zabagnionych lasach, olsach). Najliczniejszą białowieską sową
jest: puszczyk, sowa uszata, włochatka, sóweczka. Na obszarze całej Puszczy występują
Kruki – gnieżdżą się w starych borach – ok. 30 par. Podobnym do myszołowa jest trzmielojad – zasiedlający grądy. Z bardziej liczniejszych drapieżników jest jastrząb i krogulec; największym z nich jest orlik krzykliwy – 60 par.
Najszybszym pod względem polowania jest nieliczny kobuz Najrzadszy drapieżnik, gdzie Puszcza jest jedynym miejscem jego gniazdowania, to gadożer , orzełek – 2 pary. Ptaki terenów nieleśnych to m.in. bocian bialy, derkacz, przepiórka, dzieżby: gąsiorek, srokosz.,
na terenach podmokłych występują m.in. czajka, bekas.
Interesująca jest awifauna otwartych dolin rzecznych, gdzie gniazduje bardzo wiele gatunków takich jak: wodnik, kropiatka, zielonka, kokoszka wodna, oraz kaczki: krzyżówka, cyranka, cyraneczka, gągoł. Wśród szuwarów i trzcin żyją m.in. rokitniczki, trzcinniaki, trzczcinniczki, brzęczki, świerszczaki, a na skrajach lasów wilgotnych liczna jest
strumieniówka. Przedstawicielami drapieżników są: błotniaki – stawowy ,łąkowy, które jako jedyne zakładają gniazda wprost na ziemi. Miejscem bytowania wielu gatunków ptaków jest
zalew Siemianówka. W okresie zimowym w Puszczy pojawiają się gniazdujące w północnej Europie myszołowy włochate, jemiołuszki oraz gile. W okresie zimowym pojawiają się bieliki.

Ssaki – żyje ich na terenie Puszczy Białowieskiej ok. 54 gatunków. W okresie historycznym wyginął tur, tarpan, polatucha, niedźwiedź czy jeleń wschodni, w czasach nam współczesnych zniknęła norka europejska, wyparta przez norkę amerykańską.
Kilka innych gatunków, takich jak: żubr, łoś czy też bóbr, powróciły po długim okresie nieobecności. Pomimo tego bogactwo puszczańskich ssaków jest o wiele większe niż w innych kompleksach leśnych, jest to jedno z nielicznych europejskich miejsc, gdzie bytują mini populacje dużych drapieżników - wilka i rysia.
Najliczniejszymi przedstawicielami owadożernych są ryjówki.
Ryjówka aksamitna-zamieszkuje niemal wszystkie środowiska, szczególnie jednak te żyzne
i wilgotne – olsy i turzycowiska. Puszcza jest jedynym miejscem występowania w Polsce.
W lasach w sąsiedztwie cieków oraz zbiorników wodnych o zarośniętych brzegach, żyją rzęsorki-rzeczek i mniejszy. Rzęsorki są jedynymi jadowitymi europejskimi ssakami,
a zawarty w ślinie jad służy do zabijania ofiar-wodnych skorupiaków, oraz małych ryb i żab.
Jeż-jest największym ssakiem z grupy owadożerców, występującym głównie w pobliżu skraju lasu oraz w zadrzewieniach na terenach otwartych. W miejscach o suchszych glebach bytują krety.
Nietoperze reprezentowane są przez 12 gatunków, wśród których do częściej spotykanych należy mopek. Na łowy wyrusza o wczesnym zmierzchu, poluje na wysokości koron drzew, lot ma szybki i zwinny. Chętnie wykorzystuje zabudowania, np. piwnice i inne budynki jako schrony dzienne w okresie letnim oraz schrony zimowe. Sen zimowy ma stosunkowo krótki- trwa od późnej jesieni do marca.
Borowiec wielki-to typowo leśny gatunek, który jest już wczesnym wieczorem, potrafiący
latać wysoko ponad koronami drzew.
Bóbr-największy puszczański gryzoń (w ciągu ostatniego stulecia został wytępiony-pojawił się dopiero w latach pięćdziesiątych). Obecnie bobry opanowały niemal wszystkie cieki wodne Puszczy; obok nich .żyją piżmaki i karczowniki . Najpospolitszym gryzoniem jest nornica ruda. Innym pospolitym leśnym gryzoniem jest mysz wielkooka leśna; o wiele rzadsza jest mysz zaroślowa oraz smużka . W Puszczy żyją 3 gatunki pilchowatych - prowadzą one zmierzchowo-nocy tryb życia i przesypiają dzień ukryte w dziuplach, szczelinach, zakamarkach. Są to: popielica, nieco mniejsza od niej koszatka, żołędnica.
Zającokształtne reprezentowane są przez 2 gatunki-zająca szaraka i bielaka. Łasicowate reprezentowane są przez 8 gatunków, z których najpospolitsza jest łasica. Podobny do łasicy jest gronostaj-który bytuje w miejscach podmokłych; w pobliżu skraju lasu bytuje tchórz
i kuna domowai kuna leśna. Ze środowiskiem wodnym związana jest wydra i norka amerykańska i borsuk. Całej Puszczy można spotkać przedstawiciela psowatych lisa.
W latach pięćdziesiątych w Puszczy pojawiły się pochodzące ze wschodniej Azji jenoty - zamieszkują lasy liściaste, podmokle doliny rzek. Puszcza jest jednym z nielicznych krajowych miejsc występowania rysia. Z grupy drapieżnych występuje jeszcze wilk, i tchórz . Z pośród rodziny kopytnych wyróżnić można łosia jelenia, sarnę i żubra. Na całym obszarze Puszczy występuje dzik ( od 800-2000 tys. sztuk), żyją zwłaszcza w wilgotnych lasach liściastych.

W puszczy prowadzi się hodowlę zagrodową koników typu tarpana ( dziki koń stepowy).
Żubr- zwierze właściwe dla dużych kompleksów leśnych. Obecnie liczebność stada jest regulowana i liczy od 200-300 osobników. Żubr żyje około 30 lat. W Białowieży prowadzono doświadczenia nad krzyżowaniem żubra z bydłem domowym . Hydrydy (mieszańce) nazwano żubroniami.

3. WALORY TURYSTYCZNE I REKREACYJNE W REJONIE PUSZCZY BIAŁOWIESKIEJ.

W kreowaniu ekorozwoju rejonu Puszczy Białowieskiej wiodącą rolę może spełniać turystyka. Może ona być rozwijana dzięki bogactwu przyrodniczemu Puszczy Białowieskiej, atrakcyjności zbiornika wodnego Siemianówka.i interesującemu dziedzictwu kulturowemu miejscowej społeczności.
W Puszczy Białowieskiej znajdują się ostatnie na niżu europejskim fragmenty lasów liściastych i mieszanych o charakterze naturalnym. Drzewa iglaste osiągają w Puszczy bardzo duże wymiary, np. wysokość świerka zbliża się do 50 m, zaś pierśnica dębu często przekracza 2 m.
W Puszczy można obserwować dynamikę roślinności i świata zwierzęcego. Każdy gatunek znajduje tu optimum ekologiczne(gleba, wilgotność). Drzewostany naturalnego pochodzenia, które ocalały jeszcze w granicach Puszczy, są jedynym wzorcem dawnych lasów europejskich Jedynie w Puszczy można poznać wiele procesów ekologicznych, niegdyś typowych dla całego biomu lasów liściastych i mieszanych. Puszcza nosi miano światowego modelu ekologicznego i jest pierwszym w Europie transgranicznym obiektem Dziedzictwa Światowego.
Powstały zalew Siemianówka na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych w górnym biegu Narwi, budzi duże zainteresowanie wśród turystów. Odsłonięta powierzchnia naturalnej niecki zbiornika stwarza doskonałą okazję do uprawiania windsurfingu. W sezonie bez trudu można wypożyczyć kajak lub rower wodny, a od miejscowej ludności także łódkę.
Bogactwem zalewu jest wspaniała dzika przyroda, roślinność wodna i mnóstwo ryb. Przebywa tu 164 gatunki ptaków, w tym 112 lęgowych. Obrzeża zbiornika są ostoją zwierzyny.
Największą miejscowością nad zalewem jest Siemianówka (około 200 gospodarstw, szkoła, poczta, cerkiew z XVII wieku), tradycyjna polsko – białoruska wieś, której mieszkańcy rozmawiają melodyjną mieszaniną dwóch języków. Drewniane chaty kryte gontem pamiętają jeszcze pierwsze lata XX wieku. Przy drodze obok, każdego domu stoi, drewniana ławeczka – miejsce spotkań towarzysko – sąsiedzkich, zwłaszcza starszych ludzi.
Gmina Narewka, do której należy większość obszarów wokół zalewu, buduje infrastrukturę. Zbiornik Siemianówka wkrótce może być doskonałym terenem rekreacyjnym. Obecnie turyści przyjeżdżają głównie z Białegostoku i Hajnówki, z Warszawy, Katowic, Niemiec – niewielu z nich korzysta z wybudowanych hotelów; większość przyjeżdża nad zalew z namiotami, nocując na polu namiotowym w Starym Dworze lub na ,,dziko”, wykorzystując np. zarośla pozostałe z dawnych sadów w Łuce jako miejsca campingowe.
W Puszczy Białowieskiej znajdują się obiekty przypominające czasy, kiedy walczyli o nią książęta sąsiadujących ziem Litwy, Polski i Rusi. Z dawnych czasów pozostały liczne kurhany i oznakowane ,,miejsca mocy”. Dzieje nowszej historii upamiętniają mogiły powstańcze z 1863 roku, krzyż ku czci powrotu polskich oddziałów w sierpniu 1920 roku oraz miejsca straceń z II wojny światowej.
Promując rozwój turystyki w rejonie Puszczy Białowieskiej należy mieć na uwadze jej ograniczoną pojemność turystyczną oraz wciąż nie wykorzystane turystyczne walory południowo – wschodniej Białostocczyzny. Niepowtarzalny charakter ma kultura ludowa. Kształtuje ją głównie zetknięcie dwóch grup etnicznych – polskiej i białoruskiej, a także pewne wpływy ukraińskie i litewskie. Białorusini zamieszkujący południowo-wschodnią Białostocczyznę są potomkami kolonistów z Wołynia, zaś Polacy – przybyszów z Mazowsza. Rdzenna ludność zamieszkująca te tereny w pierwszych stuleciach naszej ery nie pozostawiła
Zbyt wielu pomników kultury materialnej, ponieważ wyginęła lub opuściła to terytorium wskutek wojen i najazdów w XIII i XIV wieku.
W wyniku przemieszczania się wzajemnych wpływów kulturowych dwóch pokrewnych grup etnicznych nie powstała jednak nowa kultura ludowa. Poszczególne grupy etniczne zachowały swoje cechy kulturowe charakterystyczne tylko dla nich; ich zasięg pokrywa się najczęściej z zasięgiem językowym.
Swoista kultura regionu ukształtowana wielojęzykowym współistnieniem różnych tradycji stanowi ważną atrakcję turystyczną regionu. Dokumentem minionych lat są liczne zabytki kultury materialnej. W krajobrazie charakterystyczne są liczne krzyże i kapliczki. Bardzo dużo jest też kamiennych nagrobków, upamiętniających tragiczne wydarzenia. Najwięcej jest ich w okolicy Bielska Podlaskiego i Hajnówki.
Do dnia dzisiejszego funkcjonują tu ,,święte” źródła, drzewa i kamienie, np. źródełko Krynoczka, położone w lesie koło wsi Lipniny, gdzie co roku przyjeżdża tysiące wiernych.
Białostocczyzna sławna jest z pięknych wyrobów ludowych, które łączą wartości użyteczne z estetycznymi. W miastach i wsiach Białostocczyzny żyje dużo ludowych artystów. Obdarzeni ,,złotymi rękami” tworzą piękne, trwałe dzieła.
Jedną z form twórczości ludowej jest tkactwo. Odznacza się ono różnorodnością splotów, bogactwem wzorów i tradycyjną kolorystyką. Najbardziej znane są dwuosnowowe dywany, które są często wystawiane na konkursach i wystawach. Typowe dla Białostocczyzny są wieloosnowowe ,,radziuszki” i ,,pasiaki”, ,,kraciaki ”, modne ostatnio kilimy, a także ręczniki i obrusy z tkackim haftem. Wyszywane ręczniki upiększają ikony w tak zwanym Świętym Kącie. Ręczniki te odgrywają również ważną rolę przy obrzędach, zwłaszcza weselnych i pogrzebowych.
Na uwagę zasługują również wycinanki z Makówki koło Narwi.

Umieść poniższy link na swojej stronie aby wzmocnić promocję tej jednostki oraz jej pozycjonowanie w wyszukiwarkach internetowych:

X


Zarejestruj się lub zaloguj,
aby mieć pełny dostęp
do serwisu edukacyjnego.




www.szkolnictwo.pl

e-mail: zmiany@szkolnictwo.pl
- największy w Polsce katalog szkół
- ponad 1 mln użytkowników miesięcznie




Nauczycielu! Bezpłatne, interaktywne lekcje i testy oraz prezentacje w PowerPoint`cie --> www.szkolnictwo.pl (w zakładce "Nauka").

Zaloguj się aby mieć dostęp do platformy edukacyjnej




Zachodniopomorskie Pomorskie Warmińsko-Mazurskie Podlaskie Mazowieckie Lubelskie Kujawsko-Pomorskie Wielkopolskie Lubuskie Łódzkie Świętokrzyskie Podkarpackie Małopolskie Śląskie Opolskie Dolnośląskie