|
Porozumiewanie się następuje wtedy, gdy nadawca i odbiorca posługuję się tym samym językiem. Język jest zjawiskiem społecznym, rozwijającym się historycznie, natomiast czynność mówienia jest kategorią fizjologiczną. W toku rozwoju osadniczego dziecko stopniowo opanowuję mowę we wszystkich jej aspektach, aspektach, więc przyswaja sobie język ojczysty, buduję coraz to poprawniejsze wypowiedzi, ćwiczy w sprawnym przekazie i odbiorze informacji.
Narządy mowne człowieka wytwarzają sygnały dźwiękowe, które w procesie językowego porozumiewania się, tworzą system znaków powiązanych w konwencjonalny sposób z otaczającą rzeczywistością. Normalnie rozwijające się dziecko, przyswaja sobie ten system w ciągu 5 – 6 lat życia. Dzięki słuchaniu mowy otoczenia i naśladowaniu jej wyrabiają się u dziecka nawyki słuchowe, wzrokowe i motoryczne. Dziecko wchodzi, więc w komunikację społeczną poznając znaczenie używanych słów i zwrotów przez kojarzenie ich z właściwymi przedmiotami i stosunkami, jakie między nimi zachodzą. Opanowuję język i rozumie, co inni komunikują, a ponadto coraz sprawniej i poprawniej wyraża swoje myśli.
Kształtowaniu się mowy człowieka odpowiada podłoże morfofizjologiczne, które tworzą:
1) narządy odbiorcze mowy (receptory – drogi dośrodkowe – ośrodki korowej analizy i syntezy),
2) narządy nadawcze mowy (ośrodki korowe motoryczne efektory mowy).
Efektor mowy składa się z trzech narządów: oddechowego, fonacyjnego i artykulacyjnego. Jakość mowy zależy od każdego z nich.
Dziecko zaczyna komunikować się z otoczeniem już od pierwszych tygodni życia. Ta komunikacja, w początkowej fazie, jest bierna, a w długotrwałym i złożonym procesie rozwoju przechodzi w fazę czynnej komunikacji. W jej rozwoju możemy wyróżnić okresy mowy, które są związane z rozwojem umysłowym i fizycznym dziecka. Te okresy to: okres melodii, wyrazu, zdania, swoistej mowy dziecka, prawidłowej wymowy. Jeżeli któremuś z okresów rozwoju mowy towarzyszy zahamowanie lub upośledzenie rozwoju umysłowego czy fizycznego, najczęściej ma to wpływ na kształtowanie się prawidłowego obrazu mowy w tym okresie.
Rozwój komunikacyjny a wady wymowy
Rozwój mowy jest ściśle związany z przebiegiem i poziomem rozwoju ruchowego. Niska sprawność motoryczna narządów artykulacyjnych powoduje, że dziecko nie potrafi wykonać subtelnie ruchów potrzebnych do wypowiedzenia danej głoski. Bywa jednak tak, że sprawność motoryczna jest normalna, a pojawiają się innego typu przeszkody. Można podzielić nieprawidłowości rozwoju mowy na trzy grupy:
1) mówienie opóźnione, choć od razu prawidłowe.
2) Mówienie nie opóźnione, ale nieprawidłowe
3) Mowa opóźniona i nieprawidłowa
Te trzy grupy są problemem logopedycznym.
1) Komunikacja językowa i jej mechanizmy.
Prawidłowe kształtowanie się i rozwój mowy dziecka stanowi podstawę kształtowania się i rozwoju jego osobowości w ogóle. Rozumienie mowy wpływa na możliwość poznania otaczającego świata, umiejętność mówienia pozwala wyrazić swoje uczucia i spostrzeżenia. Mowa to akt w procesie porozumiewania się językowego słownego, odgrywający poważną rolę w społecznych kontaktach człowieka i innych ludzi. Jeśli proces rozwoju mowy dziecka przebiega prawidłowo, prawidłowo przebiega też proces myślenia, gdyż oba te zjawiska łączą się ze sobą bardzo ściśle. U małego dziecka myślenie ma charakter konkretno – obrazowy i posługuję się ono tylko tego typu wyrazami. Wraz z bogaceniem zasobu słownikowego w pojęcia abstrakcyjne. Kształtowanie się i rozwój mowy ma ścisły związek z rozwojem społecznym. Częste kontakty werbalne dziecka z otoczeniem przyśpieszają ten rozwój, doskonaląc wymowę, bogacąc słownictwo, ucząc gramatycznych zasad, właściwego posługiwania się melodią, akcentem i rytmem mowy, które to składniki stanowią prawidłowy obraz mowy. Istotą komunikacji językowej jest przekazywanie dźwiękowe i dobór informacji. Osobą przekazującą informacje jest nadawca, osobą, do której kierowana jest informacja jest odbiorca.
ŹRÓDŁO INFORMACJI PRZEKAZYWANA INFORMACJA
kod I kod II
NADAWCA KANAŁ ODBIORCA
Schemat komunikacji językowej
kod I = K. nadawcy
kod II = K. odbiorcy
Oba te procesy, przekazywanie informacji i jej odbiór są możliwe tylko wtedy, kiedy zarówno nadawca jak i odbiorca znają ten sam kod językowy. Pod pojęciem jak rozumieć należy z jednej strony : zamknięty zbiór symboli prozodycznych w postaci melodii, akcentu, rytmu ; zbiór symboli fonologicznych pod postacią fonemów realizowanych w tekście słownym przez głoski w tekście pisanym przez litery; zbiór symboli morfologicznych i składniowych, otwarty zbiór symboli leksykalnych. Z drugiej strony układ zasad gramatycznych, według których z owych symboli buduję się teksty (nosi nazwę syntezy) i je odczytuje (analiza). Ten zbiór symboli prozodycznych, fonologicznych morfologicznych, składniowych, leksykalnych i układ zasad gramatycznych jest zmagazynowany w podświadomości człowieka. Komunikowanie poprzez mówienie odbywa się poprzez kanał artykulacyjno – słuchowy.
NADAWCA ODBIORCA
PRZEKAZ I JĘZYK IV ODBIÓR III
poprzez : poprzez:
a) mówienie a) słuch (wzrok)
b)pisanie b) wzrok (dotyk)
c)sygnalizowanie c) słuch, wzrok, dotyk
INFORMACJA II
w postaci :
a) tekstu słownego
b) tekstu zapisanego
c) tekstu gwizdanego
palcowego
świetlnego
stukanego itp.
Są to cztery składniki mowy, ich współzależność, kanały przepływu informacji :
a) artykulacyjno słuchowy
b) pisano – wzrokowy
c) sygnalizacyjno – słuchowy
d) wzrokowy lub dotykowy
Widzimy więc, że mowa składa się z czterech składników. By dziecko mogło normalnie żyć w społeczeństwie, musi opanować je wszystkie. Jeżeli w rozwoju dziecka występują zaburzenia mowy pochodzenia zewnętrznego, bądź wewnętrznego, następuje opóźnienie rozwoju mowy dziecka lub jej zniekształcenie.
Zaburzenia zewnątrzpochodne to zaburzenia pochodzenia środowiskowego, które mogą być spowodowane brakiem podniet do mówienia, lub też nieodpowiednim wzorem głosek, wyrazów, form gramatycznych, informacji:, rytmu czy akcentu. W tych przypadkach redukcja wcześnie przeprowadzona daje b. dobre wyniki.
Druga grupa zaburzeń to zaburzenia wewnątrz pochodne są to zaburzenia spowodowane: uszkodzeniem struktur korowych ( afazja, alalia, dyslalia), uszkodzeniem narządu słuchu (niedosłuch, głuchota), upośledzeniem umysłowym, jąkaniem, nieprawidłową budową anatomiczną narządów mowy (dysglosia).
Redukcja w tych zaburzeniach jest czasem bardzo długotrwała
.
OKRESY ROZWOJU MOWY
Jeżeli aparat mowy jest prawidłowo ukształtowany, to sama czynność mowy jest sprawnością, która musi być nabyta przez każdego człowieka poprzez kontakt z otoczeniem.
Mówienie jest sprawnością, która umożliwia wyrażenia swych myśli, ale która rozwija się zgodnie z dojrzewaniem różnych części aparatu mowy. U wszystkich dzieci rozwój mowy przebiega według tych samych prawideł. Zdrowie, normalnie słyszące i normalnie rozwijające się dziecko przyswaja sobie mowę w ciągu pierwszych 5 – 6 lat.
W rozwoju mowy językoznawcy wyróżniają następujące okresy:
1) okres melodii (0 – 1)
2) okres wyrazu (1 – 2)
3) okres zdania (2 – 3)
4) okres swoistej mowy dziecięcej (3 – 7)
Między (3 – 9 miesiącem życia płodowego) w rozwoju mowy dziecka występuje tzw. Etap przygotowawczy. W tym czasie dopełniają się dwa podstawowe dla kształtowania się mowy warunki, tzw. Wykształcają się narządy mowne oraz rozpoczyna się ich funkcjonowanie. Pierwszymi zjawiskami, które płód odbiera i rejestruje w swej pamięci, są zjawiska rytmiczne: dzięki zmysłowi równowagi czteromiesięczny płód odczuwa rytm kolebania w czasie chodu matki a siedmiomiesięczny bicie serca matki – już słuchowo. W ostatnich miesiącach przed urodzeniem płód zaczyna reagować na bodźce akustyczne. Dziecko rejestruje w swej pamięci głos matki już w życiu płodowym. Już sześć lub siedmiomiesięczny płód ssie swój palec i „płacze”, kiedy go gubi. Krzyk jak również ssanie, jest kontynuacją czynności nabytych wcześniej.
Okres melodii rozpoczyna się od urodzenia, kiedy to krzykiem i płaczem reaguje niemowlę na przykre dla niego doznania (ból, zimno, głód itp.) Po pewnym czasie za pomocą krzyku komunikuje otoczeniu swoje niezadowolenie lub radość. Są to dźwięki nieartykułowane, trudne do określenia. Około piątego tygodnia dziecko zaczyna kojarzyć, że ilekroć krzyczy, tylekroć zjawia się matka, i to z właściwą, wobec rodzaju potrzeby, pomocą. Jest to pierwsza forma wokalnego komunikowania się dziecka ze światem dorosłych.
Około trzeciego tygodni życia pojawi się „uśmiech społeczny”. Dziecko uśmiecha się wtedy, gdy czuje obecność bliskiej osoby, gdy osoba ta zagaduje przyjaźnie i uśmiecha się” W 2 lub 3 miesiącu niemowlę zaczyna głużyć. Pojawiają się przypadkowe dźwięki, często gardłowe, tylnojęzykowe. Około 6 miesiąca przekształca się w gaworzenie. Jest to powtarzanie przez dziecko dźwięków wydawanych przypadkowo lub zasłyszanych zasłyszanych z otoczenia. Dziecko wymawia prawie wszystkie samogłoski i wiele spółgłosek, najczęściej p, b, t, d, g, k, n, l, u, r języczkowe, n tylnojęzyczne, oraz dźwięki nienależące do systemu języka polskiego, jak mlaski, dźwięki wydawane na wydechu itp.
Gaworzenie polega na wymawianiu zespołów sylab nie mających określonego znaczenia, np. ma – ma, ba – ba, ta – ta, la – la.
Około 9 miesiąca życia następuje faza echolalii. Dziecko powtarza własne i zasłyszane sylaby. Pierwsze słowa powtarzane ze zrozumieniem składają się na ogół z wypracowanych w fazie gaworzenia i echolalii sylab.
Okres ten nazywany okresem melodii, bo nauka mowy nie ogranicza się tylko do płaszczyzny głosowej, lecz obejmuje również inne jej płaszczyzny jak melodia i rytm.
Okres wyrazu (1 – 2), to wielki postęp w rozwoju mowy. Dziecko, dzięki rozwojowi motoryki, nawiązuje bliższy kontakt z ludźmi i przedmiotami otaczającymi je. W tym okresie dziecko umie powtarzać za dorosłymi proste wyrazy. Początkowo nie są one kojarzone z żadnymi desygnatami. Występują takie głoski, jak samogłoski a, u, i, spółgłoski: d, d, n, m, t, b, ś, ć, dź, p, k, g, ł. Najpierw pojawiają się pojedyncze wyrazy, potem grupy pojedynczych wyrazów, zastępujących gesty. Wyraz lub więcej pojedynczych wyrazów pełni funkcje całej wypowiedzi. Słysząc wzorce wyrazowe u dorosłych, dziecko nie może zapamiętać całej postaci brzmieniowej wyrazu i odtwarza ogólny jego zarys. Kolejność sylab bywa przestawiana, głoski często upraszczane, ubezdżwięcznianie lub palatalizowanie.
Okres zdania (2- 3) następuje wraz ze wzrostem rozumienia przez dziecko mowy dorosłych. Pierwsze zdania są dwuwyrazowe i oznajmujące. Potem pojawiają się proste zdania pytające i rozkazujące. W tym okresie dziecko powinno wymawiać wszystkie samogłoski ustne i nosowe. Głoski są jeszcze zniekształcone, ale dziecko wie jak dana głoska powinna brzmieć i dlatego uporczywie poprawia dorosłych, gdy „spieszczają” wymowę danego słowa. Jest to dowód na to, że prawidłowo kształtuje się słuch fonematyczny.
Do części mowy najwcześniej i najczęściej używanych należą rzeczowniki, potem pojawiają się proste czasowniki, następnie przymiotniki, zaimki, spójniki i inne. W tym okresie dziecko przyswaja sobie podstawy systemu leksykalnego, fonetycznego i morfologicznego języka. Dalsze lata przynoszą doskonalenie mowy.
Okres swoistej mowy dziecka (3- 7) jest to okres przedszkolny. Trzylatek porozumiewa się z otoczeniem przy pomocy zdań, zaś jego zasób głoskowy powinien obejmować:
- wszystkie samogłoski :a, e, o, u, i, y, q, ą.
- spółgłoski : p. p; b, b; m, m; u, f, f; r, r; t, d, n, l, l; ś, ż, ć, dż, ń, i, k, k; g, g; x, x;
w wieku 3- 4 lat pojawia się: s, z, c, dz, r.
Może zdarzyć się, że trzylatek posługuje się już wszystkimi głoskami prawidłowo, ale są to przypadki bardzo rzadkie. Utrwalanie wymowy wszystkich głosek powinno nastąpić w wieku 5 lat. W początkowej fazie tego okresu dziecko posługuje się rozbudowanymi sygnałami dwuklasowymi, wszakże układ zasad ich budowania nie jest jeszcze w pełni utrwalony. Stąd dziecko kształtuje drogą analogi, kontaminacji, przestawki itd. liczne , przez swą świeżość, odrębność i niezwykłość pełne czaru, twory językowe. W dalszych fazach następuje stałe jej osłabianie. Ożywiona ta działalność rozbudza najpierw zaciekawienie, a w ślad za nim świadomość językową, a potem nawet świadomość metajęzykową. W związku z rozwojem sprawności językowej mała stosunkowo liczba pytań w okresie poprzednim rośnie obecnie w oczach. Co się tyczy wymowy wymowy , ukształca się ona pod koniec tego okresu ostatecznie.
Kategorie znaków, które pojawiają się w poszczególnych okresach, nie zanikają. Wszystkie one, począwszy od sygnałów nie językowych, tj. Apeli (krzyk, okrzyk naturalny) i sygnałów sematycznych sytuacyjnych, aż do sygnałów sematycznych językowych jednoklasowych i dwuklasowych oraz apeli ( wykrzykniki, wołacze), a także towarzyszące im w większym lub mniejszym stopniu gesty i mimika, funkcjonują harmonijnie obok siebie dalej. Nie tylko w wypowiedziach dziecka, ale również ucznia i dorosłego. Sytuacja rozstrzyga o użyciu tego czy innego znaku.
REAGOWANIE DZIECKA NA DZWIĘKI (mowę)
Wszystkie skierowane do siebie wypowiedzi i inne głosy i dżwięki dziecko w pierwszych tygodniach życia słyszy dobrze, nie wie, kto albo co je wydaje, i nie reaguje na nie wcale, chyba tylko zwróceniem główki w tę stronę. Następnym objawem jest uśmiech, już w pierwszym miesiącu dziecko może się uśmiechnąć na pogadywanie matki. Natomiast pod koniec drugiego miesiąca niemowlę, może uśmiechnąć się głośno. Zasadniczo w pierwszych miesiącach niemowlę jest stroną odbiorczą, rejestrującą. Podobnie jak noworodek płód stale śpi. Budzi go i pobudza do aktywności głośne uderzenie kąpiącej się matki w wannę, a także głośna muzyka lub odgłos pracującej pralki. Rejestrowanie zjawisk ważnych dla kształtowania się języka, rozpoczyna dziecko już w czwartym miesiącu życia płodowego. W wypowiedziach matki wielką rolę odgrywa melodia. Ona bowiem przyciąga przede wszystkim uwagę dziecka, po niej dziecko poznaje, jakie w danej chwili jest nastawienie dziecka.
Dziecko cztero-, pięciomiesięczne- reaguje płaczem na ton ostry, napominający lub karcący, a uśmiecha się w odpowiedzi na ton pieszczotliwy.
W czwartym kwartale życia dziecko zaczyna kojarzyć nie tylko melodię wyrazu, ale także jego ogólny zarys, a wiec i czas trwania oraz rytm, a w końcu i postać głoskową.
Zjawiska te pozostają, w ścisłym związku z zaostrzeniem się u dziecka spostrzegawczości, zwiększeniem uwagi i pojawieniem się bardziej pewnej pamięci. Normalnie rozwinięte dziecko w szóstym , siódmym miesiącu zna swoje imię, od ósmego zaś zaczyna rozumieć wypowiedzi otoczenia coraz więcej i lepiej.
PO CZYM MOŻNA STWIERDZIĆ ŻE DZIECKO NI E SŁYSZY
Jeżeli noworodek na 30- 15 minut przed zwykłą godziną karmienia nie budzi się na dżwięk klaśnięcia lub trzaśnięcia drzwiami, jeśli niemowlę miedzy 6 i 12 miesiącem życia nie odwraca się w kierunku znanych mu dzwięków grzechotki lub głosu matki o średniej głośności, to można podejrzewać uszkodzenie słuchu. Do badania kwalifikuje się dziecko w wieku między 8 – 12 miesiącem życia, prawidłowo ogólnie rozwinięte, zdrowe, wyspane, najedzone, przychylnie nastawione do otoczenia (dziecko przestraszone nie uzewnętrznia reakcji: na usłyszany dzwięk, robiąc wrażenie niedosłyszącego lub głuchego). Niemowlę siedzi na kolanach matki, nie opierając się o nią plecami. Matka stara się skoncentrować łatwo rozpraszającą się uwagę dziecka, pokazując mu kolorową zabawkę. Poruszając po kilka razy grzechotką, uderzając łyżeczką o kubek i szeleszcząc gnieciona bibułką, wytwarzamy bodzce akustyczne, które nadajemy oddzielnie po obu stronach głowy, poza polem widzenia dziecka w płaszczyżnie lewego i potem prawego ucha w odległości około 30 centymetrów. Podczas nadawania dzwięków testujący obserwuje i notuje reakcje słuchowo- ruchowe dziecka. Uwaga! Badanie przeprowadza się w pokoju dość cichym i niewielkim.
Słuch prawidłowy stwierdza się u dziecka, które poszukuje wzrokiem żródła dzwięku, zwracając się ku niemu tułowiem i głową lub tylko głową. Dziecko wykazujące reakcje nie stałe, tylko jednostronne, a także nie reagujące żadnym poruszeniem na powtarzające się kilkakrotnie dzwięki, winno być przekazane do badania ofolaryngologicznego. Dzieci, u których nie uzyskuje się reakcji słuchowo- ruchowych, i u których nie stwierdza się zmian zapalnych w zakresie nosa, gardła i uszu, należy skierować do Poradni Rehabilitacji Dzieci z Wadami Słuchu, w której przeprowadzone zostaną specjalistyczne badania .
Jak dziecko dochodzi do głoski ,,r ”
„ R” jest spółgłoską przedniojęzykowo- dziąsłową, ustną, dzwięczną. Przy jej wymowie wibruje czubek języka. Boki języka przylegają do wewnętrznych powierzchni górnych zębów i dziąseł. Głoska „r” pojawia się stosunkowo póżno, w 4- 5 roku życia, czasem dopiero w szkole, przy czym droga jej naturalnej ewolucji biegnie zazwyczaj poprzez r= zero (brak), r= j, r=l. Niektórzy rodzice zmuszają dziecko do przedwczesnego wymawiania tej głoski, każąc powtarzać odpowiednie, a trudne wyrazy. Dziecko robi to „ na siłę”, pobudzając do drgania nie język, lecz języczek, czasem nawet wargi ( tzw. R furmańskie lub policzki). W tej ostatniej odmianie drga zwykle jeden policzek lub kącik ust.
Bezpośrednią przyczyną rerania jest niedostateczna sprawność ruchowa języka oraz nieprawidłowa realizacja głoski r. Nieprawidłowe wymawianie głoski r powoduje wadę wymowy RERANIE. Głoska ta bywa opuszczana, zastępowana przez inne głoski, np. j, l lub dwugłoskę rl, wymawiana w sposób obcy polskiej fonetyce, np. :
- r języczkowe( artykulacja polega na wibracji języczka przy uniesionym podniebieniu miękkim; język pozostaje bierny).
- r policzkowe, czyli boczne (drga jeden policzek pod wpływem strumienia powietrza skierowanego w bok)
- r wargowe (drgają dwie wargi lub warga górna).
- r podniebienne ( następuje zbliżenie podniebienia miękkiego do tylnej części języka).
- r gardłowe ( nasada języka zbliża się do tylnej ściany gardła).
- r bywa także zastępowane przez zredukowany dzwięk samogłoskowy, pośredni między y- e.
Przy prawidłowej wymowie głoski r język wykonuje drobne, subtelne ruchy wibracyjne. Jeśli język będzie gruby, o zbyt mocnym napięciu mięśniowym lub przeciwnie- osłabionym albo z wadą anatomiczną ( krótkie wędzidełko), wiadomo, że ruchów tych nie wykona. Dlatego też dziecko szuka jakiegoś innego, zastępczego r.
Wymienione wady, jak r języczkowe, wargowe, gardłowe i inne wymagają wczesnej reedukacji, gdyż nie jest to zwykła zamiana fizjologiczna, lecz patologiczna forma artykulacji.
Bibliografia:
1. „ Opieka logopedyczna od poczęcia”.
Pod red. Bronisława Racławskiego
2. „ Elementy logopedii”
Genowefa Demelowa
3. „ Nasze dziecko uczy się mowy”
Leon Kaczmarek
4. „ Podręczny słownik językoznawstwa stosowanego”
A. Szulc
5. „ Badanie i kształtowanie słuchu fonematycznego”
J. Styczek
Opracował Mirosław Gawęda, nauczyciel Specjalnego Osrodka Szkolno - Wychowawczego w Reszlu |
