Referat opracowały nauczycielki Zespołu Szkół w Puchaczowie:
mgr Ewa Wróbel , mgr Edyta Grzebała.
Wstęp
Każdy kto pracuje w szkole spotyka się z bardzo wieloma problemami: programy przedmiotowe, wychowawcze, ścieżki edukacyjne itp.. Specjaliści piszą programy, nauczyciele je wybierają, czasami sami układają programy autorskie. Szkoły działają, programy są realizowane. Zakładają one wzniosłe idee, wspaniałe cele, mające na uwadze przede wszystkim dobro ucznia.
Od dawna wielu ludzi nurtuje pytanie, dlaczego tak często absolwenci szkół różnych typów nie spełniają wymogów założonych w programach. Przez wiele lat w odpowiedzi na tak postawione pytanie zwracano uwagę na złe cechy dzieci czy niedoskonałość procesu kształcenia i wychowania.
W ten sposób powstało pojęcie ,, ukryty program ,,. Twórcą tego określenia jest amerykański uczony Jakson, który pierwszy zdefiniował to pojęcie, pojęcie to powstało później, bo pod koniec lat sześćdziesiątych i szybko zainteresowali się nim inni specjaliści i badacze.
Przez ukryty pogram rozumiał ,, to co szkoła czyni ( wpaja, daje, uczy) młodym ludziom do niej uczęszczającym mimo, że to ,, coś ,, wcale nie zostało zaplanowane w innym programie,,.
Program ukryty inaczej nie jawny, nieformalny oznacza pozadydaktyczne, lecz wychowawczo ważne konsekwencje uczęszczania do szkoły, które pojawiają się systematycznie, ale nie są zawarte w żadnym zestawie celów i uzasadnieniu działań oświatowych. W każdej szkole można odnaleźć przynajmniej kilka ukrytych programów tam funkcjonujących. Mogą to być np.:
- Ukryty program „szkoła jest smutna i nudna”
- Ukryty program „ocenianie”
- Ukryty program „w szkole najlepiej być dziewczyną”
- Ukryty program „szkoła tłoku i dyscypliny”
- Ukryty program „dorosły wie co dla ucznia jest dobre”
- Ukryty program „karanie za przewinienie w formie dodatkowej pracy”
Określanie „Ukryty program” również w nas wzbudziło duże zainteresowanie, dlatego celem naszego referatu jest przybliżenie tego zagadnienia. Nie będziemy tych programów oceniać tzn. nie będziemy odpowiadać sobie na pytanie : czy ukryty program wpływa wychowawczo pozytywnie czy negatywnie, czy też nie czyni ani tego, ani tego. Chcielibyśmy uzmysłowić, że takie programy istnieją również w naszej szkole.
Istnienie ukrytego programu nie musi być koniecznie przywilejem lub wadą szkoły (można mówić o ukrytym programie biura, instytucji, fabryki). Można znaleźć sposoby łagodzenia ukrytego programu tzn. antidotum na program ukryty funkcjonujący w szkole, nie zaś rozważać, czy przynosi on dobre czy złe skutki.
Charakterystyka ukrytych programów funkcjonujących w szkole
„Szkoła jest smutna i nudna”
Dzieci spędzają w szkole bardzo dużo czasu, znajdują się w niej bez względu na to czy mają ochotę, czy nie. Wszystkie szkoły i klasy są do siebie podobne. Każda szkoła i klasa charakteryzuje się pewnym rytuałem i następstwem działań, które w większości są do niebie podobne, tak jak podobne są rozkłady lekcji i formy prowadzeni lekcji-wykład nauczyciela, praca własna, pytania, ewentualnie dyskusja. Przebiega to wszystko pod dyktando nauczyciela. I dlatego nauczyciel może operować skrótami „jest za głośno”, czy „proszę się zgłaszać”. I nauczyciele i rodzice chcą aby szkoła nie była traktowana jako przymus lecz jako przyjemność. Poza spaniem nie ma takiej aktywności życiowej, która zabierałaby więcej czasu niż szkoła.
„Ocenianie”
W tym programie są dwie szkoły. Jedna mówi, że jest to ukryty program, a druga, że nie ma takiego programu, ponieważ w szkole są odpowiednio wypracowane kryteria oceniania. I dziecko należy oceniać, choćby pochwałą aby go np. motywować do dalszej pracy.
Fakt jest taki, że ustawiczne ocenianie jakoś bardziej tkwi w naszej świadomości na temat szkoły niż wcześniej omawiamy program. Ale nie jest tak, że ocenianie jest tylko w szkole. Dziecko jest oceniane przez rodziców, dzieci oceniają się nawzajem – koleżanki między sobą i koledzy między sobą. Różnica między tymi ocenami polega na tym że uczeń otrzymuje ocenę. Dziecko jest oceniane przez nauczyciela i od niego ciągle otrzymuje informację na temat, co jest słuszne lub nie, dobre lub złe, ładne lub brzydkie. Często jest oceniany nie tylko za wiadomości ale i za zachowanie. I dlatego uczniowie najpierw rozpoznają „grunt” szkoły np. co wywołuje gniew nauczyciela,(rzadko przyczyną gniewu jest zła odpowiedz ucznia). Nauczyciel gniewa się za spóźnienia, za hałas, za niesłuchanie go itp.. Uczeń bada na ile może przesunąć granicę, żeby nauczyciel się nie zdenerwował.
„W szkole najlepiej być dziewczynką”
Dziewczynki różnią się od chłopców nie tylko cechami fizycznymi ale i cechami psychicznymi. Dziewczynka jest dobra, miła, troskliwa, a chłopiec jest silny, odważny, nie boi się , nie płacze. Od wieku dziecięcego są przygotowywani do różnych ról jakie będą pełnić w przyszłości. Dziewczynka otrzymuje inne zabawki (lalki, misie, wózki), a chłopiec inne (samochody, pistolety). Różnią się ubiorem, postawą, zachowaniem, zdolnościami, czyli różnią się stylem jakim jest męski styl życia i żeński styl życia. Dziewczynki czytają o postaciach , które nazywane są zdrobniale, a chłopcy czytają o bohaterach mających przydomki; rycerz, lew, mężny. W szkole ciągle przypomina się , że jest się chłopcem lub, że jest się dziewczynką, i że zachowanie jest właściwe albo dla dziewcząt , albo dla chłopców. Wprowadza się rywalizację np. „ dziewczęta skończyły, kiedy chłopcy...”, „kto zaśpiewa lepiej?”. Karą za zachowanie nie dość męskie lub nie dość dziewczęce jest przypisanie przydomku „jesteś baba’, „chodzisz jak chłopak”. W szkole lepiej widziane są osoby z cechami, które zwykło określać się jako dziewczęce, czyli: lepiej być grzecznym, miłym, dobrym, spokojnym, czyli lepiej być dziewczynką.
Program „tłoku i dyscypliny”.
Wszystkie klasy szkolne bez względu na różnice między szkołami mają coś wspólnego- w każdej z nich uczeń musi sobie dać radę z takimi właściwościami jak TŁOK I WŁADZA. To program ukryty tłoku i dyscypliny. Nauczyć się żyć w klasie, to znaczy nauczyć się żyć w tłoku. Nauczyciel to ktoś , kto reguluje ruchem w tym tłumie. Umiejętność przeżycia w tym tłumie to umiejętność czekania. W szkole trzeba czekać na wszystko- od preparatu, który ma się obejrzeć , po pójście do toalety. Trzeba czekać indywidualnie, trzeba czekać razem z grupą. Ruchy grupy są zwykle dostosowane do możliwości ruchów osób najwolniejszych. Uczeń czeka na autobus, na obiad, na lekcje, na uroczystości itp. Czeka się nie tylko na stojąco. W klasie czeka się siedząc –na to co nauczyciel powie, o co zapyta, kogo zapyta. Czekanie podporządkowane jest regułom, nie zawsze jest tak, że kto się wcześniej zgłosi ten odpowiada. Często nauczyciel łamie te reguły, prosząc o zabranie głosu kogoś mało aktywnego, skazując pozostałych na jeszcze dłuższe czekanie. To oni zwykle muszą dłużej czekać, to oni muszą jakoś zagospodarować sobie czas oczekiwania. W wielu wypadkach w szkole opłacalne jest świadome opóźnianie zadania, by na przykład nie otrzymać czegoś dodatkowego do pracy. Wiele przypadków oczekiwania jest czekaniem na próżno. Nauczyciel zwykle nie może spytać wszystkich, którzy sygnalizują podniesieniem ręki chęć zabrania głosu. Nie jeden dobry pomysł nie zostanie zaprezentowany czy zrealizowany. Oznacza to, że uczymy cierpliwości, rezygnowania ze swoich dążeń.
Cierpliwość jest niezbędna do przeżycia w szkole. Trzeba się nauczyć czekać. Uczeń musi znosić ze spokojem zwłokę, odmowę. Cierpliwość wyraźniej określa się przez to, czego uczeń nie robi , niż przez to co robi. Sprawia to, że uczeń nie często wykazuje inwencję twórczą, uczeń czeka na polecenia.
„Dorosły wie co dla ucznia jest dobre”.
Uczeń rozpoczynając naukę w szkole musi zorientować się czym różni się sprawowanie władzy przez nauczyciela od sprawowania władzy przez rodziców w domu . Rodzice zwłaszcza w młodszych szkolnych latach dziecka kładą nacisk na to czego mu nie wolno, czego nie powinno się robić. Władza nauczyciela bardziej odnosi się do tego co robić, chociaż zakazy są również w niej obecne. Najważniejszym elementem władzy nauczycielskiej jest władza nad uwagą uczniów. Od uczniów wymaga się uważania, uczeń musi patrzeć i słuchać. Uczeń musi zaakceptować fakt, że plan działań przewidziany dla niego przez nauczyciel ma pierwszeństwo przed jego własnymi planami i życzeniami. Nauczyciel wie jaki temat ma przerobić i nie odstąpi od niego, pracownicy stołówki wiedza co uczeń ma zjeść i kiedy uczeń ma zjeść, dorosły decyduje kiedy uczeń ma jechać do domu.
„Karanie za przewinienia w formie dodatkowej pracy”
Uczeń nie odrobił lekcji, nauczyciel karze odrobić zaległą pracę ale dodatkowo jeszcze aktualna pracę. Nie nauczył się regułki , niech pisze ją wiele razy. Wyrzucił papierek na korytarzu, niech sprząta cały korytarz. Uczeń narozrabiał, niech zatem wykona jakąś pracę na rzecz klasy czy szkoły. Uczeń myśli sobie więc, że praca jest karą. Każdy uczeń w szkole musi pracować, jest do pracy zmuszany czy tego chce czy nie chce. Praca ucznia w szkole (szczególnie w starszych klasach) jest podobna do pracy każdego innego pracownika, z tą tylko różnicą, że pracownik ma prawo porzucić pracę nawet gdyby miał później tego żałować. Uczeń nie ma tej możliwości. Więc taki absolwent może pomyśleć: nie opłaci się pracować, więc będę żył kosztem innych (może pójdzie po zasiłek dla bezrobotnych bo dalsza nauka , czy zdobywanie nowych kwalifikacji to ciężka praca, lub też będzie żył kosztem rodziców).
Zakończenie
Co zrobić z ukrytym programem funkcjonującym w szkole?
- Można nic nie robić. Niech ukryty program pozostanie ukrytym. Ale warto zdawać sobie sprawę z tego, że on jest i funkcjonuje. Nie bardzo wiadomo co z nim zrobić, ma on pewne cech pozytywne i negatywne, więc niech pozostanie tak jak jest.
- Można zmienić praktykę szkolną, reguły postępowania nauczycieli, uczniów tak by wykorzenić te właściwości procesu nauczania, które uważa się za niewłaściwe.
- Można też starać się przenieść część elementów oddziaływania ukrytego programu do programu jawnego.
Wydaje się, że większość uczniów daje sobie nieźle radę z ukrytym programem. Nie przyjmuje wszystkiego, ale też nie odrzuca wszystkiego, czasem się podporządkowuje, czasem udaje posłuszeństwo, czasem się przeciwstawia. Uczy się rozgryzać szkołę. Dać sobie radę ze szkołą, to robić swoje, nawet przeciwstawiać się, ale tak by nie podpaść.
W życiu szkół jest znacznie więcej elementów ukrytego programu niż tych, które udało się badaczom wykryć i nazwać. Dawać sobie radę z tym wszystkim, to znaczy samo wychowywać się i poznawać świat.
Może ukryty program ułatwia przetworzenie doświadczeń wyniesionych ze szkoły w coś co można określić jako korzyść czy zysk istotny dla rozwoju człowieka?
Literatura:
Hanna Hamer – „Oswoić nieśmiałość”
Hanna Hamer – „Nowoczesne uczenie się albo ściąga z metodyki pracy umysłowej”
Andrzej Janowski – „Uczeń w teatrze życia szkolnego”
Stefan Mieszalski – „O przymusie i dyscyplinie w klasie szkolnej”
Anna Nowak – „Spotkania z rodzicami”
mgr Ewa Wróbel, mgr Edyta Grzebała |
