|
Indywidualne i społeczne skutki decydują o kwalifikowaniu dewiacji do najbardziej odczuwalnych problemów społecznych i są inspiracją do poszukiwań skutecznych przeciwdziałań.
Wielu badaczy zajmowało się badaniami niedostosowania społecznego w różnych jego aspektach. W literaturze nie spotkałem się z podobnymi badaniami poza badaniami L. Pytki, który przeprowadził badania na reprezentacyjnej próbie dzieci i młodzieży pełnosprawnej z całego kraju, aby uzyskać pełny obraz właściwości psychometrycznych Skali Nieprzystosowania Społecznego.
POJĘCIE NIEPRZYSTOSOWANIA SPOŁECZNEGO
Człowiek jako istota społeczna, przebywając w społecznym otoczeniu musi dostosować się do wymagań, które to otoczenie stawia każdemu człowiekowi. Aby takie dostosowanie jednostki do środowiska społecznego mogło nastąpić, musi ona zaakceptować wzory, wartości, normy i cele powszechnie uznane przez społeczne otoczenie, w którym jednostka żyje. Taka akceptacja warunkuje, bowiem prawidłowy przebieg stosunków między jednostką a jej społecznym otoczeniem.
Większość ludzi potrafi prawidłowo ułożyć swoje stosunki z otoczeniem, dostosować się do środowiska społecznego, w którym przebywa. W każdej grupie społecznej można jednak spotkać takie jednostki, które w wyniku zadziałania określonych czynników mają trudności w dostosowaniu się do otoczenia społecznego. Takie jednostki najczęściej nazywa się jednostkami społecznie niedostosowanymi albo społecznie nieprzystosowanymi. Takie pojęcie używane jest nie tylko w literaturze fachowej, ale również weszło do języka potocznego, posługują się nim rodzice, nauczyciele, dziennikarze. Termin ten został bardzo spopularyzowany, co jeszcze bardziej przyczyniło się do zwiększenia ogólnikowości.
Istotny przełom w ocenie dewiacji następuje od momentu brutalizacji życia społecznego i widocznego w niej udziału młodzieży. Bardzo szybko i bez specjalnych badań zauważono, że w ogólnej przestępczości coraz większy udział ma młodzież z roczników objętych obowiązkiem szkolnym. W ostatnich latach granica wiekowa sprawców czynów gwałtownych (przeciwko życiu dokonywanych jest w dobrze zorganizowanych młodzieżowych grupach przestępczych (B. Urban,1995). Niezależnie od teoretyczno-metodologicznych założeń, każda próba opisu i wyjaśnienia dewiacji społecznych musi, w określonym zakresie i stopniu, koncentrować się na psychofizycznych i społecznych aspektach wczesnych okresów rozwojowych, zwłaszcza na okresie dorastania. Szczególnie znaczenie tych okresów jest podkreślone przez autorów najbardziej znanych teoretycznych systemów zachowań dewiacyjnych, a badacze przytaczają wiele empirycznych danych dokumentujących wczesną genezę przestępczości i innych rodzajów dewiacji.
Uwzględnienie charakterystycznych problemów dorastania jest wyjątkowo ważne, jeśli problemy młodzieży ujmuje się globalnie i ewolucyjnie, tzn. bierze się pod uwagę fakt, że zdecydowana część młodzieży przejawia różnorodne zachowania dewiacyjne i narusza normy prawne właśnie w tym okresie, a dla wielu jednostek jest to początkowy etap„kariery przestępczej” (B.Urban,1995)
Wszystkie raporty i opracowania przygotowane w krajach zachodnich odnotowały zwiększające się rozmiary przestępczości młodzieży po II wojnie światowej. Według polskich opracowań, przestępczość młodzieży nigdy nie osiągnęła wskaźników i charakterystyk zbliżonych do krajów zachodnich (B.Urban,1995,s.39).
Według (A.Mościskiera i S.Szelhausa 1976, 490-491), „w porównaniu z szeregiem innych krajów udział młodzieży wśród ogólnej przestępczości w Polsce jest nadal względnie mały...”, a nieletni chłopcy i młodociani mężczyźni nie wyróżniają się jako szczególnie ,,skryminalizowane kategorie demograficzne”.
Z przytoczonych danych odzwierciedlających rozmiary zjawiska przestępczości młodzieży polskiej w tym stosunkowo nieodległym czasie oraz z różnych charakterystyk uwzględniających rodzaje i przejawy oraz ekonomiczno-społeczne skutki nie wynikały zatem wizje szczególnego zagrożenia, wyraźnej eskalacji w najbliższych latach.
Mimo tych uwag, podobnie jak w przypadku uwzględniania ogólnych teorii dewiacji-przestępczości, należy podkreślić autentyczne zainteresowanie wyspecjalizowanych badaczy przestępczością okresu dorastania. Zainteresowanie to wynika nie tylko i nie w głównej mierze z szacunku skutków przestępczości młodzieży, lecz także z ocen jest szczególnie konieczna nie tylko w działaniach resocjalizacyjnych, ale przede wszystkim w profilaktyce (B. Urban, 1995).
Według L. Pytki (1991, s.20) nieprzystosowanie społeczne – to:
- odmiana rozwoju społecznego dziecka pociągająca za sobą złe skutki dla samego dziecka i jego otoczenia społecznego (D. Wójcik, 1984, s. 12-22),
- brak podatności dzieci i młodzieży na normalne (stosowane powszechnie) metody wychowawcze co skłania rodziców oraz instytucje wychowawcze do poszukiwania specjalnych metod wychowawczych,
- rodzaj zaburzeń w zachowaniu, spowodowany ,,negatywnymi warunkami środowiskowymi” bądź zaburzeniami równowagi procesów ośrodkowego układu nerwowego,
- zaburzenie emocjonalne, wyrażające się w trudności lub niemożliwości współżycia jednostki z innymi ludźmi,
- zaburzenie charakterologiczne spowodowane niekorzystnymi zewnętrznymi lub wewnętrznymi warunkami rozwoju, będące przyczyną wzmożonych trudności w dostosowaniu się do uznanych norm społecznych oraz realizacji zadań życiowych,
- złożone zjawisko (psychologiczno-społeczne) wyrażające się w zachowaniu sprawiającym wiele kłopotów i trudności jednostce i jej otoczeniu i jednocześnie powodujące subiektywne poczucie nieszczęścia,
- swoista rozbieżność między systemem norm i wartości uznawanych przez jednostkę i przez grupę, do której przynależy,
- zespół zachowań świadczący o nieprzystosowaniu przez jednostkę ,,pewnych podstawowych zasad postępowania obowiązujących młodzież w danym wieku”, przy założeniu, że zachowania te powtarzają się, czyli są względnie trwałe.
OBJAWY NIEPRZYSTOSOWANIA SPOŁECZNEGO
Wspólnym elementem różnych dyscyplinarnych definicji nieprzystosowania społecznego jest przekonanie, iż zjawiskami wskazującymi na nieprzystosowanie społeczne młodzieży są te jej zachowania, które pozostają w sprzeczności z powszechnie uznawanymi normami, wartościami i oczekiwaniami. Negatywnymi konsekwencjami tych zachowań w skali makrospołecznej są zaburzenia funkcjonowania systemu społecznego (np. dezorganizacja społeczna), natomiast w skali mikrospołecznej – zagrożenia bezpieczeństwa fizycznego i psychicznego poszczególnych jednostek. Zachowaniom tym przypisuje się negatywne oceny społeczne, obwarowuje się zakazami i sankcjonuje.
Najczęstszymi wskaźnikami nieprzystosowania społecznego młodzieży, które budzą niepokój ze względu na konsekwencje społeczne, są tzw. zachowania antagonistyczno-destruktywne, będące wyrazem konfliktu jednostki ze społeczeństwem.
Objawami nieprzystosowania społecznego młodzieży są negatywne i nieadekwatne reakcje na wymagania i nakazy zawarte w przypisanych im rolach społecznych – dziecka w rodzinie, kolegi w grupie rówieśniczej czy zabawowej, ucznia w szkole, pracownika w zakładzie pracy itp. Chodzi głównie o te role, które są najważniejsze z punktu widzenia organizacji, jaką jest społeczeństwo rozwijające się.
Literatura przedmiotu obfituje w liczne opisy objawów nieprzystosowania społecznego młodzieży(A.Jasiński,1978). Jeśli w ogóle można mówić o zgodności poglądów na temat pojmowania nieprzystosowania społecznego, to dotyczy ona raczej jego symptomów, niż jego mechanizmów i determinantów psychospołecznych.
Liczba najczęściej wymienianych podstawowych symptomów nieprzystosowania społecznego zawiera się w przedziale 3-15. Do jego typowych przejawów zalicza się nadużywanie alkoholu przez młodzież, uzależnienie lekowe, toksykomanię, samobójstwo i zamachy samobójcze, prostytucję i promiskuityzm, ucieczki z domu, wagary, pasożytnictwo społeczne, uczestnictwo w gangach podkulturowych. Jednak niektórzy autorzy są skłonni uznać za symptomy nieprzystosownia społecznego również takie formy zachowania jak: notoryczne kłamstwa, werbalną agresję (wulgarność), lenistwo szkolne, nieprzestrzeganie wewnętrznych zarządzeń i przepisów szkoły, zaburzenia koncentracji i uwagi, lękliwość, konflikty z nauczycielami lub wzmożone konflikty z rówieśnikami itp.(O.Lipkowska,1976; M. Lipka,1977; L.Pytka,1984).
Mimo że dość powszechne jest akceptowana definicji, według której nieprzystosowanie to zespół zachowań nacechowany objawami świadczącymi o ,,nieprzestrzeganiu” przez dziecko ,,pewnych” podstawowych zasad postępowania i norm obowiązujących w danym wieku, to jednak nie wiadomo, o jaki zespół chodzi (Z.Ostrihańska,1978). Dlatego też rodzi się potrzeba ,,wystandaryzowanego” pomiaru. Autor Skali Nieprzystosowania Społecznego-znormalizowanego i ,,wystandaryzowanego” narzędzia do badania nieprzystosowania społecznego – jako cząstkowe wskaźniki uznał takie symptomy, jak: notoryczne kłamstwo, wagary, alkoholizowanie się ucieczki z domów, kradzieże, niekonwencjonalne zachowania seksualne, rozmaite formy agresji antyspołecznej, łącznie z autoagresją (L. Pytka,1984).
Natomiast MEN, w zależności od stopnia nasilenia objawów i dodatkowych czynników środowiskowych, wyróżniło nieprzystosowanie społeczne i zagrożenie nieprzystosowaniem społecznym przy czym za objawy, które należy brać pod uwagę, przyjęło: nagminne wagary, ucieczki z domu i włóczęgostwo, sporadyczne lub systematyczne picie alkoholu, odurzanie się (jego próby i faktyczne odurzanie się), niszczenie mienia, stosowanie przemocy, bójki, przywłaszczanie cudzego mienia, kradzieże, udział w grupach negatywnych oraz usiłowanie i dokonanie samobójstwa. W tzw. ewidencyjnej karcie ucznia wskazuje się także na dodatkowe objawy: demoralizację seksualną, tatuaże i inne przestępstwa (włamania, rozboje, wymuszanie, chuligaństwo, gwałty) (T.Zacharuk,1981).
Nie wdając się w krytyczną analizę skrótowo przedstawionych propozycji, należy stwierdzić, że uznanie czy danego zachowania za symptom nieprzystosowania społecznego, jest w dużym zakresie arbitralne i nie zależy wyłącznie od jego nasilenia sensie obiektywnym, ale także od siły opinii społecznej, tj. osób socjalizująco znaczących (L. Pytka,1991).
NIEPRZYSTOSOWANIE SPOŁECZNE OSÓB LEKKO UPOŚLEDZONYCH UMYSŁOWO
Analiza wyników badań dotyczących zagadnienia niedostosowania społecznego wskazuje, iż znaczny odsetek dzieci i młodzieży, manifestujących różne formy zachowania niedostosowanego cechuje obniżona sprawność umysłowa.
Fakt występowania wśród nieletnich przestępców znacznego odsetka jednostek odchylonych od normy intelektualnej nasunął niektórym badaczom przypuszczenie o istnieniu korelacji między obniżoną sprawnością umysłową a niedostosowaniem społecznym (A.Giryński,1978).
Trudności w dokładnym zapamiętaniu i odtwarzaniu spostrzeżeń ograniczają tworzenie się pojęć, także dokonywanie oceny oraz formułowanie poprawnych wniosków. Wiąże się z tym faktem nieprawidłowe rozumienie przez dziecko upośledzone umysłowo bardziej złożonych składników otaczającego je środowiska.
Dziecko odchylone od normy intelektualnej na skutek ogólnego niedorozwoju procesów poznawczych ma znaczne trudności w zdobywaniu i zastosowaniu tych elementów wiedzy, które są niezbędne, aby móc wchodzić w pozytywne interakcje społeczne. Nieprawidłowości ujawniające się w uogólnianiu, abstrahowaniu, logicznym wnioskowaniu i formułowaniu sądów, leżą u podstaw ogólnej słabej orientacji w skomplikowanych sytuacjach.
Dziecko upośledzone umysłowo znalazłszy się w nowej sytuacji ma poważne trudności w adekwatnej jej ocenie, nie potrafi w pełni wykorzystać wiedzy zdobytej drogą uprzednich doświadczeń, przejawia tendencję do posługiwania się sztywnymi schematami postępowania. Dlatego też należy uznać, że regulowanie przez jednostkę niepełnosprawną intelektualnie swoich stosunków z otoczeniem społecznym (będącym warunkiem adaptacji) jest zakłócone.
Analizując digofrenię jako czynnik mogący ułatwić powstawanie zaburzeń w zachowaniu się, należy w tym kontekście rozpatrzyć także wpływ procesów emocjonalno-motywacyjnych na przedstawione wyżej procesy. Wpływ ten można dostrzegać w ułatwianiu, bądź utrudnianiu przebiegu pewnych procesów umysłowych, co wiąże się z wyolbrzymianiem lub osłabianiem (niedocenianiem) określonych informacji.
,,Wyolbrzymianie” informacji oznacza, że czynniki gratyfikujące uzyskują większą względną wartość w porównaniu z innymi zjawiskami.
,,Osłabiający” wpływ procesów emocjonalno-motywacyjnych na procesy poznawcze zaznacza się wówczas, gdy treść procesów poznawczych jest sprzeczna z dominującymi motywami lub emocjami.
Takie cechy jak: obniżony krytycyzm, duża sugestywność, uboższe życie emocjonalne, emocje przejawiające się trudnym panowaniem nad popędami i
afektami u dziecka upośledzonego jest szczególnie podatne na ujemne wpływy środowiskowe.
Niemożność osiągnięcia sukcesów podobnych do uzyskiwanych przez większość rówieśników nie odchylonych od normy intelektualnej może powodować u jednostki upośledzonej umysłowo w stopniu lekkim złe samopoczucie. Fakt ten jest jednym z ważniejszych czynników prowadzących do niedostosowania społecznego (A. Giryński,1978).
Częste napotykanie sytuacji trudnych może powodować u dziecka upośledzonego umysłowo ,,niską samoocenę siebie” , co sprzyja traktowania szeregu sytuacji: jako ,,beznadziejne”, które wpływają na powstanie objawów dezorganizacji i rozpadu czynności (zamiast organizowania się czynności w sytuacji trudnej). W momencie wystąpienia sytuacji frustracyjnych tego rodzaju zaburzenie przybiera postać przeszkody utrudniającej działanie.
Jednym z rodzajów reakcji frustracyjnych jest agresywne zachowanie się. Innymi formami negatywnego reagowania mogą być zachowania wynikające z fiksacji (stereotypii, usztywnienia) oraz regresji (pojawienia się prymitywnych form zachowania się, nieadekwatnych do wieku rozwojowego) (a.Frączek,1975).
Wymienione sposoby reagowania na sytuacje frustracyjne utrudniać mogą
Dziecku odchylonemu od normy intelektualnej prawidłowe przystosowanie społeczne. Zakłócenia procesu socjalizacji dziecka upośledzonego umysłowo może przebiegać nieprawidłowo. Zakłócenia tego procesu mogą wystąpić szczególnie z dużą ostrością przy wystąpieniu niekorzystnych wpływów kulturowych. Powiązanie dwóch grup czynników (pierwszej – wynikającej z obniżonej sprawności umysłowej, drugiej – z niekorzystnej wychowawczo sytuacji środowiskowej), może w dużej mierze warunkować u dziecka upośledzonego umysłowo powstanie różnych form zachowań dewiacyjnych. Z uwagi na ten fakt, szczególnie ważne wydaje się zagadnienie zapobiegania niekorzystnym sytuacjom psychospołecznym w jego środowisku. Wyeliminowanie destruktywnych wpływów środowiska na dziecko upośledzone umysłowo stwarza realną szansę uchronienia go przed niedostosowaniem społecznym (A. Giryński,1978).
Celem badań podjętych przez A.Giryńskiego (1985) było ustalenie intensywności występowania skumulowanych ujemnych czynników w środowiskach rodzinnych osób upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim, manifestujących określone formy niedostosowania społecznego.
Wnioski jakie uzyskał A. Giryński, to:
1.Cynniki destrukcyjne tkwiące w środowiskach rodzinnych, mogły stanowić podłoże pojawienia się u badanych dzieci zachowań niezgodnych z obowiązującymi normami moralno-społecznymi.
2.Szczególne nasilenie występowania niekorzystnych czynników środowiskowych w grupie dzieci określanych jako ,,wrogie” nasuwać może przypuszczenie, że ta forma niedostosowania społecznego jest w dużej mierze uwarunkowana niekorzystną sytuacją rodzinną.
3.W pozostałych kategoriach niedostosowania społecznego ujawnionych przez badane dzieci należy doszukiwać się, poza przyczynami środowiskowymi, jeszcze innych uwarunkowań zachowań niedostosowanych (uszkodzenia organiczne).
4.Przy podejmowaniu oddziaływań psychokorekcyjnych w stosunku do dziecka niepełnosprawnego umysłowo ujawniającego zachowania nieakceptowane społecznie należy dążyć do określenia specyfiki tych zachowań oraz ustalenia czynników stanowiących podstawę ich pojawiania się. Działania diagnostyczne oraz terapeutyczne w stosunku do dziecka niepełnosprawnego umysłowo oraz jego środowiska wymagają wszechstronnego podejścia psychologiczno-medycznego oraz socjo-pedagogicznego.
W innych badaniach (A. Giryński,1978) nad rozkładem pozycji dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim, u których stwierdzono niedostosowanie społeczne doszedł do wniosku, iż istnieje zależność między zachowaniami odchylonymi od normy a zajmowaną pozycją w grupach rówieśniczych. Dzieci upośledzone umysłowo i jednocześnie niedostosowane społecznie zajmują zazwyczaj niskie pozycje w zespole, są izolowane bądź odrzucane.
Niski status społeczny, negatywna bądź obojętna postawa rówieśników wobec badanych dzieci mogła pogłębić proces ich niedostosowania społecznego. Sytuacje te, niekorzystnie z punktu widzenia prawidłowego przebiegu procesu socjalizacji jednostek upośledzonych umysłowo, warunkowały często zachowania które cechowały się brakiem poczucia pewności, wrogością i agresywnością wobec otoczenia. Należy sądzić, iż brak akceptacji badanych osób przez rówieśników, mógł być źródłem reakcji o charakterze frustracyjnym, postępowania nastawionego na zmniejszenie frustracji za wszelką cenę, co stanowiło tło zachowań nieprzemyślanych, zdezorganizowanych. Można uznać , że niekorzystna sytuacja społeczna dzieci niedostosowanych w grupach rówieśniczych, przejawiająca się negatywnym stosunkiem uczuciowym znacznej większości kolegów, wpływa na brak zaspokojenia u nich podstawowych potrzeb społecznych w postaci: przynależności do grupy rówieśniczej i akceptacji przez grupą. Dlatego też w programowaniu pracy rewalidacyjnej z dziećmi upośledzonymi umysłowo i jednocześnie manifestującymi dewiacyjne zachowania, należy przewidzieć formy i metody oddziaływań psychokorekcyjnych, eliminujących wadliwe ustosunkowanie się do tych dzieci do obowiązujących norm współżycia społecznego.
Autorzy prac traktujący o nieprzystosowaniu społecznym osób upośledzonych umysłowo wykazują, jak się wydaje, daleko idącą ostrożność. Wnioski, jakie wysuwają, wyprowadzone w dodatku z poszukiwań pogłębionych, wieloczynnikowych, nie mają nic wspólnego z arbitralnym orzekaniem o sprzężeniu digofronii z zaburzeniami przygotowawczymi. Sugerują potrzebę kompleksowego podejścia do kwestii uwarunkowań społecznego niedostosowania (A. Giryński,1978) niczego ostatecznie nie przesadzając. Formułują wynikające z badań przesłanki dla praktyki pedagogicznej A.Żarow,1977), akcentują rolę rewalidacji w procesie uspołecznienia młodzieży obarczonej umysłowym upośledzeniem (A.Giryński,1989).
Poszukiwanie etiologii nieprzystosowania wymaga analiz wieloczynnikowych, hierarchizowania warunków, ustalenia zależności czasowych. Subnorma intelektualna i społeczne niedostosowanie mogą mieć przecież wspólną patogenezę (W.Rempel,1997). W celu dokonania pomiaru nieprzystosowania społecznego zastosowałem Skalę Nieprzystosowania Społecznego opracowaną przez L. Pytkę
CHARAKTERESTYKA GRUPY BADANEJ
Badaniem objęto trzydziestu chłopców upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim przebywającym w SOSW w R.
Dokonując charakterystyki grupy zwrócono uwagę na następujące zagadnienia: wiek, pochodzenie społeczne, strukturę rodziny, oraz opóźnienie w nauce badanych..
Średnia wieku w grupie wynosi 14,6 lat. W grupie badanej najliczniejszą grupę stanowią chłopcy w wieku 14 lat
(60% badanych), najmniejszą w wieku 13 lat (16,7% badanych).
Wśród badanych najliczniejszą grupę stanowią chłopcy którzy pochodzą z rodziny chłopskiej (70% badanych), pozostali pochodzili z rodziny robotniczej (30%badanych).
W procesie wychowania szczególnie ważną rolę spełnia rodzina jako naturalne i podstawowe środowisko społeczne, w którym wychowuje się człowiek.
Analiza struktury rodziny w jakiej wychowali się badani pozwoliła wyróżnić następujące typy rodzin: pełna, niepełna, rozbita. Z analizy wyników wynika, że najwięcej (66,7% badanych) wychowuje się w rodzinie pełnej. W rodzinie niepełnej wychowuje się (20% badanych), natomiast najmniejszą grupę (13,3% badanych) stanowią chłopcy z rodziny rozbitej.
Wśród chłopców upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim opóźnienie dochodzi do 2 ,3 lat.
ANALIZA WYNIKÓW BADAŃ WŁASNYCH
Aby uzyskać pełny obraz własności psychometrycznych Skali Nieprzystosowania Społecznego do wstępnego pomiaru nieprzystosowania społecznego dzieci i młodzieży szkolnej oraz do określenia stopnia nasilenia niekorzystnych czynników, badania podstawowe prowadzono na reprezentacyjnej próbie N=30 chłopców z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim ze Specjalnego Ośrodka Szkolno-Wychowawczego w R.
Wyniki przedstawiono na liczbach przeliczonych na steny, które pozwoliły określić niski, przeciętny oraz wysoki poziom w nieprzystosowaniu w poszczególnych podskalach.
Zestawienie danych ze względu na poziom w niedostosowaniu społecznym wychowanków z SOSW w R.
TABELA NR 1
Podskala POZIOM N
Niski Przeciętny Wysoki
liczba % liczba % liczba % liczba %
NR 7 23,33 7 23,33 16 53,33 30 100
NK 3 10 12 40 15 50 30 100
NS 2 6,67 14 46,67 14 46,67 30 100
ZA 8 26,67 7 23,33 15 50 30 100
BP 2 6,67 9 30 19 63,33 30 100
SK - - 7 23,33 23 76,67 30 100
Źródło: badania własne
N – liczba badanych
NR - ,,nieprzystosowanie rodzinne”
NK - ,,nieprzystosowanie rówieśnicze (koleżeńskie)”
NS - ,,nieprzystosowanie szkolne”
ZA - „nasilenie zachowań antyspołecznych”
BP - ,,kumulacja niekorzystnych czynników biopsychicznych”
SK - ,,kumulacja niekorzystnych czynników socjokulturowych”
Obserwacja badań ze względu na poziom w niedostosowaniu społecznym chłopców z upośledzeniem umysłowym w
stopniu lekkim ze Specjalnego Ośrodka Szkolno-Wychowawczego w R. pozwala zauważyć, że 76,67% badanych reprezentuje wysoki poziom skumulowania niekorzystnych czynników socjokulturowych. Natomiast przeciętny poziom reprezentuje 23,33% badanych chłopców. Należy podkreślić, że w badanej grupie nie wykazano ani jednego chłopca na niskim poziomie skumulowania niekorzystnych czynników socjokulturowych.
Również wysoki poziom cechuje chłopców (63,33% badanych) w kumulacji niekorzystnych czynników biopsychicznych. Poziom przeciętny wykazało 30% badanych chłopców upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim, a niski poziom uzyskało 6,67% badanych.
Więcej niż połowa, czyli 53,33% badanych chłopców uzyskało wysoki poziom, a 23,33% badanych - przeciętny i niski poziom w przystosowaniu rodzinnym.
Jak wynika z badań 50% badanych osiągnęło wysoki poziom w nieprzystosowaniu rówieśniczym (koleżeńskim) i zachowaniu antyspołecznym. Średni poziom w tych podskalach osiągnęło odpowiednio 40% i 23,33%, natomiast niski poziom 10% i 26,67%. Wysoki poziom nieprzystosowania szkolnego wykazało 46,67% chłopców upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim, natomiast przeciętny 46,67% badanych, a tylko 6,67% niski.
Na podstawie przedstawionych badań wnioskować można, że u chłopców upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim, dzieci te w małym stopniu związane są z rodziną oraz częściej reagują nieprawidłowo na wymagania roli „dziecko w rodzinie” w ocenie jego rodziców. Mniej efektownie przebiega proces interakcji i komunikacji między dziećmi a rodzicami. Prawdopodobieństwo nieprzystosowania rodzinnego jest większe, ponieważ:
-słabsza jest kontrola rodziców nad czasem spędzonym przez dziecko poza domem (nie wiedzą, gdzie przebywa i co robi);
-dziecko słabo wywiązuje się z obowiązków domowych i podporządkowuje się poleceniom rodzicielskim oraz unika kontaktu z rodzicami;
-dzieci te mniej są podatne na perswazję, na nagrody i groźbę kar;
-dzieci te przejawiają zachowania konfliktowe (kłótnie, sprzeczki);
-słabo identyfikują się z pozytywnymi wzorcami zachowań oferowanymi przez rodziców;
-naśladują negatywne wzory zachowań rodziców lub innych członków rodziny.
Na nieprzystosowanie szkolne u dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim ma też wpływ fakt, że: mało systematycznie uczęszczają do
szkoły, mają słabe wyniki w ocenie nauczycieli, często mają konflikty z nauczycielami i kolegami. Stosunek emocjonalny badanych dzieci do szkoły lub poszczególnych nauczycieli jest negatywny.
Z przeprowadzonych badań wnioskować można, iż dzieci te często i intensywniej przejawiają takie zachowania, jak:
-notoryczne, egoistyczne kłamstwa;
-ucieczki ze szkoły lub domu;
-alkoholizowanie się;
-kradzieże mienia prywatnego i społecznego oraz inne zachowania przestępcze;
-agresywne zachowanie werbalne i fizyczne skierowane przeciwko otoczeniu, a zwłaszcza otoczeniu społecznemu;
-zachowanie agresywne.
U dzieci często lub w większym nasileniu występują takie symptomy lub syndromy, jak: nadpobudliwość psychoruchowa, stereotypy, lęk, dysleksja lub dysgrafia, drgawki, moczenie się, ostre zaburzenia somatyczne. Również niższy jest status społeczno-ekonomiczny rodzin, w których się wychowują, są one bardziej patologiczne, częściej i intensywniej wchodzą w kontakt z podkulturą przestępczą, tzn. z jej przedstawicielami będącymi nosicielami wzorów zachowania przestępczego
Chłopcy z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim bardziej identyfikują się z rolą negatywnego dewianta społecznego (chuligana, przestępcy, człowieka marginesu).
WSKAZÓWKI DOTYCZĄCE ZAGADNIEŃ ELIMINOWANIA ROZMIARÓW NIEDOSTOSOWANIA SPOŁECZNEGO
Dokonana interpretacja wyników badań może stanowić materiał do sformułowania ogólniejszych postulatów pedagogicznych będących podstawą do określenia skonkretyzowanych zadań, należy wobec tego:
1. W równej mierze w pozytywny sposób kształtować środowisko dziecka, eliminować w miarę możliwości jego niekorzystny wpływ, jak też wyzwalać i kierunkować aktywność własną jednostki, dostarczać jej możliwości gromadzenia pozytywnych doświadczeń społecznych.
2. Pomagać w uzyskaniu sukcesu szkolnego, który pozwala jednostce uzyskiwać za pomocą legalnych środków awans społeczny i realizować społecznie akceptowane aspiracje i cele życiowe.
3. Kształtować współpracę i współdziałanie w grupie, a także poczucie odpowiedzialności za siebie i innych.
4. uczulać na pozytywny stosunek do przyjętych norm moralnych i społecznych, sugerując tworzenie sytuacji wychowawczych umożliwiających pogłębianie i utrwalanie przyjętych norm.
5. Skłaniać wychowanków do podjęcia pracy nad sobą i do poddania się zabiegom terapeutycznym w odpowiednim klimacie społeczno-emocjonalnym poprzez zintegrowane oddziaływanie wychowawczo-terapeutyczne.
6. Zmierzać do konsekwentnego podejmowania pełnienia ról społecznych akceptowanych przez środowisko i właściwego wywiązywania się z nich, na miarę możliwości.
7. prowadzić pracę rewalidacyjną w procesie uspołecznienia młodzieży obarczonej umysłowym upośledzeniem.
8. Istotnym wydaje się pedagogizacja w celu przekształcania niepożądanych postaw rodzicielskich w pożądane, czyli eliminowanie postaw odtrącających i nadmiernie koncentrujących się na dziecku upośledzonym umysłowo.
Ponadto należy podkreślić, iż nawet najlepiej zorganizowane zabiegi resocjalizacyjne nie mogą być skuteczne, jeśli nie będą towarzyszyć im działania o charakterze profilaktycznym prowadzone w domowym środowisku dziecka
Istotą nieprzystosowania jest nieadekwatne reagowanie jednostki na przepisy i normy zawarte w przypisanych im rolach społecznych. Na ogół owo nieadekwatne reagowanie wynika z niedostatków lub zaburzeń socjalizacyjnych dziecka w rodzinie, czyli z nieskutecznego nabywania przez nie wartości i norm społecznych. Główną przyczyną tego stanu rzeczy, jest flustracja potrzeby zależności emocjonalnej oraz wszystkie czynniki utrudniające jej prawidłowe zaspokojenie, przede wszystkim we wczesnym okresie życia. Niezaspokojenie potrzeby emocjonalnej zależności prowadzi w konsekwencji do zaburzeń w kształtowaniu się mechanizmów kontroli wewnętrznej jednostki (sumienia) oraz uformowania się zniekształconego obrazu świata i własnej osoby.
Proces zniekształcenia prawidłowej socjalizacji dziecka jest swoistą edukacją opartą na zasadach uczenia się, w której ważną rolę odgrywa tzw. warunkowanie instrumentalne, czyli nabywanie nowych form zachowania poprzez mechanizm karania i nagradzania psychologicznego. Zachowania antyspołeczne tak jak i wszelkie inne, są zachowaniami wyuczonymi przy wydatnym udziale mechanizmu naśladownictwa społecznego.
Podstawowym problemem resocjalizacji w takim ujęciu staje się ,,oduczenie” zachowań antagonistyczno - destruktywnych oraz uruchomienie prawidłowych mechanizmów socjalizujących w warunkach kontrolowanych przez wychowawców.
W prawidłowo przebiegającej resocjalizacji dają się wyodrębnić poszczególne fazy oddziaływania resocjalizującego.
1.Faza pierwsza-
Podstawowym zadaniem jest nawiązanie kontaktu i wytworzenie więzi uczuciowej z wychowankiem. Dziecko w pewnym momencie mogłoby dostrzec alternatywę między atrakcyjnymi celami, jakie oferuje wychowawca oraz atrakcyjnością wynikającą z zachowania antyspołecznego.
2.Faza druga-
Po nawiązaniu silnej więzi emocjonalnej, oraz uruchomieniu konfliktu wewnętrznego jednostki związanego z dwoma alternatywnymi formami zachowania się, należy nauczyć jednostkę prawidłowych sposobów rozwiązywania tego konfliktu.
3.Faza trzecia-
Po opanowaniu umiejętności dokonywania wyborów przez jednostkę zgodnych z oczekiwaniami społecznymi należy zmniejszyć intensywność zewnętrznej kontroli wychowawczej, pozostawić jej swobodę działania w wybranych płaszczyznach.
4.Faza czwarta-
zjawiskiem zupełnie naturalnym jest autonomizowanie wychowanka oraz rozluźnienie więzów między nim a wychowawcą oraz wzmocnienie więzi z innymi osobami dorosłymi i rówieśnikami.
Wyodrębniono kilka modeli resocjalizacji pojmowanej jako celowe, świadome oddziaływanie interwencyjne organizowane przez społeczeństwo.
Są to następujące modele resocjalizacji:
1. Model dyscyplinarno-izolacyjny, w którym resocjalizacja ma się odbywać poprzez odizolowanie od wpływów środowiska zewnętrznego oraz różne formy dyscyplinowania młodzieży, łącznie z karami fizycznymi.
2. Model opiekuńczo-izolacyjny jest w pewnym stopniu zaprzeczeniem modelu, z którego usunięto elementy dyscyplinarne na rzecz zaspokojenia podstawowych potrzeb młodzieży, kładąc nacisk na stworzenie jednostce sprzyjających warunków do nauki szkolnej oraz zdobywania wykształcenia zawodowego. W modelu tym zaczęto podkreślać rolę więzi interpersonalnej między wychowawcą i wychowankiem w prawidłowym przebiegu resocjalizacji.
3. Model terapeutyczny akcentuje zagadnienie uzdrowienia jednostki poprzez różne formy oddziaływania na jej psychikę za pomocą środków psychologicznych mających na celu przede wszystkim zmianę ustosunkowań jednostki do innych ludzi oraz norm i wartości oferowanych przez społeczeństwo. Głównym elementem tego modelu jest manipulowanie obrazem świata oraz stosunków międzyludzkich w oczach wychowanka.
4. Model wolnościowy lub półwolnościowy – resocjalizacja w naturalnym środowisku społecznym w odniesieniu do osób o stosunkowo niskim poziomie nieprzystosowania społecznego. Model ten jest realizowany przez system kurateli społecznej i zawodowej.
Zagrożenie nieprzystosowaniem społecznym powinno stać się przedmiotem zainteresowania nauczycieli uczniów upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim, aby właściwie prowadzić proces wychowania. Pogłębione badania dotyczące tych zagadnień odnoszące się do chłopców upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim powinny zainteresować nauczycieli pracujących w szkołach specjalnych.
Bibliografia:
1. Giryński A. – „Zachowania prospołeczne młodzieży lekko upośledzonej umysłowo”
2. Giryński A. – „Formy zachowania społecznie niedostosowanych dzieci i młodzieży upośledzonej umysłowo”
3. Kirejczyk K. – „Upośledzenie umysłowe – Pedagogika”
4. Pytka L. – „Pedagogika resocjalizacyjna”
5. Pytka L. – „Skala nieprzystosowania społecznego”
6. Rempel W. – „Subnorma intelektualna a społeczne nieprzystosowanie”.
Opracował Mirosław Gawęda, nauczyciel Specjalnego Ośrodka Szkolno- Wychowawczego w Reszlu. |
