Polska Akademia Nauk w związku ze zbliżającą się 250 rocznicą urodzin Stanisława Staszica, oceniając jego zasługi ogłosiła rok 2005 Rokiem Staszicowskim.
Czy jest ktoś w kraju, kto nie słyszał o Staszicu? Chyba nie ma w Polsce powiatu, w którym ulicy, placu, szkoły nie nazwano imieniem Staszica? Co takiego dostrzegli w nim rodacy, że stawiali mu pomniki i bez sporów, kłótni czczą jego imię i pamięć?
Stanisław Staszic stał się nie budzącym kontrowersji patronem różnych poczynań, wzorem dla młodzieży.
Urodził się w Pile w 1755r. w rodzinie pilskiego burmistrza. Rodzina ta od pokoleń należała do „znamienitszych rodów pilskich mieszczan”, sprawując urzędy burmistrza, rajców miejskich, pisarzy sądowych, starszych cechów. Staszic wcześnie opuścił rodzinne miasto. Wstąpił do seminarium, raczej nie z powołania, lecz spełniając prośbę matki, która kiedyś powierzyła swojego najmłodszego syna opiece matki boskiej w trosce o jego zdrowie. Będąc ponadto mieszczańskiego pochodzenia nie miał większych możliwości dostępu do służby publicznej, jako że wszystkie znaczniejsze urzędy były wówczas zarezerwowane dla synów szlacheckich. Karierę życiową mógł jedynie zrobić w ramach stanu duchownego. Po zakończeniu krajowej edukacji za namową ojca wyjechał na dwa lata za granicę do uniwersytetów niemieckich w Lipsku, Getyndze oraz do Francji. W drodze powrotnej do kraju wędruje po Alpach i Apeninach. Jego dzienniki podróży są niewyczerpanym źródłem informacji o jego nie tylko podróżach, ale i o spostrzeżeniach czynionych w trakcie wędrówek. W 1783r. zostaje nauczycielem i wychowawcą synów kanclerza Andrzeja Zamoyskiego. Osiadł na stałe w Zamościu, wszedł do grona profesorów Akademii Zamojskiej, uzyskał tytuł doktora obojga praw, na kilka lat objął probostwo w Turobinie. Tam też napisał dwie znakomite książki: „ Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego” i „Przestrogi dla Polski”. W okresie obrad Sejmu Wielkiego w „ Przestrogach dla Polski „ zaczytywali się i zwolennicy i przeciwnicy reform w Polsce. Jego program społeczno –polityczny wyrastał nie tylko z potrzeb mieszczaństwa i chłopstwa, lecz także głębokiej troski o kraj, z lęku przed utratą niepodległości. Przywiązuje dużą wagę do wychowania młodzieży, dla której celem powinno być dobro ojczyzny. Staszic napiętnował szkodliwą dla kraju działalność części magnaterii i wini ją za upadek Polski. Pisał: „ z samych panów zguba Polaków”. Oni zniszczyli, według Staszica, szacunek dla prawa, doprowadzili do rozbiorów. Swoim postępowaniem uczyli innych egoizmu, a nawet zdrady. Wskazywał na postępową szlachtę, jako siłę na której można oprzeć dzieło przebudowy Rzeczpospolitej. Żądał zniesienia „liberum veto” twierdząc, że „szczęśliwość większej części obywatelów jest dobrem publicznym”. Domagał się przedstawicielstwa mieszczan w sejmie na równi ze szlachtą w jednej izbie. Przeciwstawiał się wolnej elekcji, wypowiadając się za tronem dziedzicznym. Szczególną troską przejmował go los chłopa. Postuluje, aby pańszczyznę zamienić na czynsz, by dziedzic nie miał prawa usunąć chłopa z ziemi bez wyroku sądowego. Staszic przywiązywał ogromną wagę do wychowania młodzieży, dla której celem powinno być dobro ojczyzny.
Będąc nauczycielem synów kanclerza miał możliwości odbywania wielu podróży. Wtedy kształtowały się jego zainteresowania przyrodnicze. Przede wszystkim pod wpływem wybitnych naturalistów, przyrodników francuskich. Szczególną rolę w jego życiu odegrał Buffon, znakomity autor 44 tomowej Historii Natury. Staszic dokonał przekładu z własnym komentarzem jednego z jego dzieł: „ Epoki natury”, które później dwukrotnie wydał.
Po upadku Polski Staszic mieszkał przez kilka lat w Wiedniu z Konstancją Zamoyską, wdową po kanclerzu i jej dziećmi. Po powrocie do kraju rozpoczyna kilkuletni okres wędrówek badawczych po ziemiach polskich i krajach ościennych. Wydaje największe dzieło swojego życia „O ziemiorodztwie Karpatów i innych gór i równin Polski. Dzięki badaniom i syntezie budowy geologicznej Polski Staszic przyczynił się do odkrycia wielu złóż bogactw mineralnych Polski. Na medalu z krajowego srebra wybitego na cześć Stanisława Staszica napisano, że kruszcom polskim zajaśniało słońce. Staraniem Staszica powołano Szkołę Górniczą w Kielcach. Rozkwitło Zagłębie Staropolskie, rozbudowano przemysł żelazny w dolinie rzeki Kamiennej wykorzystując jej wodę do napędu zakładów. Powstawały nowe osiedla, warsztaty. Wielkość Staszica polega na tym, że łączył wiedzę teoretyczną z działaniami praktycznymi niezwykle energicznymi, które przysłużyły się nowoczesnej organizacji górnictwa polskiego. Ślady działalności Staszica na ziemi świętokrzyskiej i w Zagłębiu Staropolskim są rzeczywiste na każdym kroku. W 60 kopalniach i 70 różnych zakładach zatrudniano około 10 tysięcy robotników. Była to zawrotna liczba jak na tamte czasy. Wszystkie te działania służyły sprawie publicznej, dobru narodu polskiemu. Bo to przede wszystkim było ideą staszicowską przytaczaną w różnych sformułowaniach, aby „być narodowi użytecznym”.
Stanisław Staszic łączył w sobie gruntowną i wszechstronną wiedzę z głęboką szlachetnością serca. Rozdał swój majątek chłopom w hrubieszowskim . Stworzył czterotysięczną miniaturową Rzeczpospolitą a w niej wiele instytucji życia publicznego jak: kasę pożyczkową, specjalny fundusz gminny, usługi prawne i medyczne. W 1801r. założył Hrubieszowskie Towarzystwo Rolnicze, które działało do 1944r. Wspaniała idea Towarzystwa wywodzi się z poglądów społecznych i obywatelskich Staszica o potrzebie wykorzystania potencjału ludzi we własnym kraju. Uważał również, że rolnictwo jest przejawem najwyższego kunsztu ludzkiego w oswajaniu przyrody.
W 1802r. Staszic osiadł w Warszawie, włączając się do prac Towarzystwa Przyjaciół Nauk, którego był później wieloletnim prezesem. Staszic był najczynniejszym, najgorliwszym i najhojniejszym członkiem tego Towarzystwa. Własnym kosztem wzniósł dla niego dwie kolejne siedziby , najpierw domy na Kanonii, potem pałac zwany dziś Pałacem Staszica.
Stanisław Staszic w znacznej mierze sfinansował wystawienie pomnika Mikołaja Kopernika, ofiarował Towarzystwu własną bibliotekę i zbiory biblioteczne.
Księstwo Warszawskie otworzyło przed Staszicem możliwość sprawowania urzędów publicznych, których jako mieszczanin w okresie Rzeczpospolitej pełnić nie mógł. Był członkiem Izby Edukacyjnej i referendarzem Rady Stanu a potem został radcą stanu. Po utworzeniu Królestwa Polskiego wszedł jako radca stanu do komisji oświecenia a w 1824r. został ministrem stanu. Zajmował się organizacją szkolnictwa, współtworzył wspomnianą Szkołę Akademiczno-Górniczą w Kielcach ,Uniwersytet Warszawski, Szkołę Przygotowawczą do Instytutu Politechnicznego. Jako dyrektor Wydziału Przemysłu i Kunsztów w komisji spraw wewnętrznych inicjował i nadzorował produkcję kopalń i hut, budowę dróg, organizował Korpus Górniczy , wystawy rękodzieł i przemysłu. Za to wszystko otrzymał najwyższe polskie ordery: św. Stanisława I klasy( 1815) i Orła Białego(1818).
Stanisław Staszic był wielkim filantropem. Sam żył skromnie a posiadane fundusze przeznaczał na cele społeczne. Całym swoim życiem potwierdził głoszone przez siebie przekonanie, iż „ten postępuje kto przez ciąg swojego życia poprawi los, powiększy szczęśliwość innych ludzi.” Do dnia dzisiejszego Stanisław Staszic uważany jest za najwybitniejszą postać polskiego oświecenia
Zmarł w styczniu 1826r. w Warszawie. Pochowano go na Bielanach obok swych ulubionych terenów spacerowych. Pogrzeb Staszica przybrał charakter manifestacji, młodzież pielgrzymowała na jego grób. Mnożyły się wiersze ku czci zmarłego. Pierwszą płytę nagrobną ufundowało Towarzystwo Hrubieszowskie.
Książki warte polecenia o Stanisławie Staszicu to:
- Stanisław Cieszkowski „Stanisław Staszic”
- Stanisław Czarnecki „Postać Staszica utrwalona w nazywnictwie nauk o Ziemi”
- Józef Olejniczak „Stanisław Staszic w sztuce medalierskiej”
- Józef Olejniczak „Temat staszicowski na znakach pocztowych”
- Muzeum Okręgowe im. Stanisława Staszica w Pile „Stanisław Staszic wielki syn ziemi pilskiej.
- Jan Wysokiński „Szlakiem Stanisława Staszica”
Aleksandra Brzeska |
