O pochodzeniu idei
18. Każdy chętnie przyzna, że znaczna zachodzi różnica między percepcjami umysłu, zależnie od tego, czy czujemy przykrość nadmiernego gorąca lub przyjemność umiarkowanego ciepła, czy też uprzytamniamy sobie później wrażenia te z pamięci lub wyprzedzamy je wyobraźnią. Zdolności te mogą naśladować lub odtwarzać percepcje zmysłów; nie potrafią jednak nigdy osiągnąć w całej pełni siły i żywości czuć pierwotnych. Nawet wtedy, gdy z największą działają siłą, możemy co najwyżej rzec o nich, że tak żywo przedstawiają nam przedmioty, iż prawie je czujemy lub widzimy. Wyjąwszy jednak wypadki rozstroju umysłowego wywołanego chorobą lub obłąkaniem, nie mogą nigdy percepcje te dojść do takiego stopnia żywości, by zupełnie nie dały się od pierwotnych odróżnić. Wszelkie barwy poezji, choćby najwspanialsze, nie mogą nigdy przyrody oddać w taki sposób, ażebyśmy opis wzięli za krajobraz rzeczywisty. Najżywsza myśl nie dorówna nigdy nawet najsłabszemu czuciu.
19. Taką samą różnicę możemy zauważyć w odniesieniu do wszystkich innych percepcji umysłu. Inaczej zachowuje się człowiek w napadzie gniewu, inaczej, gdy tylko myśli o tym czuciu. Skoro mi ktoś powie, że jakaś osoba jest zakochana, łatwo zrozumiem myśl jego i utworzę sobie trafne wyobrażenie o stanie tej osoby; w żaden jednak sposób nie mogę wziąć tego wyobrażenia za rzeczywiste niepokoje i wzruszenia miłosne. Gdy zwracamy uwagę na minione uczucia i skłonności myśl nasza jest wiernym zwierciadłem i odtwarza przedmioty zgodnie z prawdą; lecz barwy, których używa, są blade i niewyraźne w porównaniu z tymi, w których występowały percepcje pierwotne. Nie trzeba wielkiej bystrości ani głowy metafizycznej, by spostrzec między nimi różnicę.
20. Możemy przeto podzielić wszystkie percepcje umysłu na dwie klasy, czyli rodzaje, które różnią się od siebie stopniem swej siły i żywości. Słabsze i mniej żywe percepcje nazywają się zwykle myślami lub ideami. Dla drugiej kategorii brak nazwy w naszym języku i w bardzo wielu innych; zdaje się dlatego, że tylko w celach naukowych trzeba było podporządkować je pod jakiś wyraz lub termin ogólny. Pozwólmy sobie zatem nazwać je impresjami, nadając słowu temu znaczenie cokolwiek odmienne od zwykłego. Przez wyraz impresja rozumiem więc wszystkie żywsze percepcje, które powstają, gdy słyszymy, widzimy, czujemy, kochamy, nienawidzimy, pożądamy lub chcemy. Impresje zaś są różne od idei, które są mniej żywymi percepcjami i które uświadamiamy sobie wtedy, gdy zastanawiamy się nad którymkolwiek z wymienionych powyżej wrażeń lub wzruszeń.
21. Na pierwszy rzut oka nie ma, zdaje się, rzeczy, która by mniej była krępowana, aniżeli myśl człowieka; usuwa się ona nie tylko spod wszelkiej ludzkiej władzy i powagi, lecz nie jest nawet ograniczona do zakresu natury i rzeczywistości. Tworzyć dziwolągi i łączyć nieodpowiadające sobie kształty i postacie, to nie sprawia wyobraźni więcej trudności, niż przedstawiać sobie najnaturalniejsze i najbardziej znane przedmioty. A podczas gdy nasze ciało przywiązane jest do jednej planety, po której porusza się z mozołem i trudem, myśl może nas w jednej chwili przenieść w najodleglejsze zakątki wszechświata, a nawet poza wszechświat, w nieograniczony chaos, w którym, jak przedstawiamy sobie, panuje zupełny zamęt. Czego oko nie widziało ani ucho nie słyszało, to można sobie jeszcze wyobrazić; jedynie taki przedmiot, który zawiera absolutną sprzeczność, usuwa się spod władzy myślenia.
22. A jednak, chociaż myśl nasza zdaje się posiadać tę nieograniczoną swobodę, przekonamy się po bliższym zbadaniu, że zamknięta jest faktycznie w obrębie bardzo ciasnych granic, i że cała ta twórcza władza umysłu obejmuje jedynie zdolność łączenia, przekształcania, powiększania lub umniejszania materiału dostarczonego nam przez zmysły i doświadczenie. Gdy myślimy o złotej górze, łączymy tylko ze sobą dwie dające się ze sobą zestawić idee,złoto i górę, które poznaliśmy już poprzednio. Cnotliwego konia możemy sobie przedstawić; możemy bowiem przedstawić sobie cnotę na podstawie znajomości własnej duszy i połączyć ją z kształtem i postacią konia, zwierzęcia dobrze nam znanego. Jednym słowem, cały materiał myślenia pochodzi albo z wrażeń zewnętrznych albo wewnętrznych, a tylko połączenie ich i układ zależy od umysłu i woli. Albo też, wyrażając się w sposób filozoficzny, wszystkie nasze idee, czyli słabsze percepcje, są kopiami impresji, czyli percepcji żywszych.
23. Ażeby to udowodnić, wystarczą, zdaje się, dwa następujące argumenty. Po pierwsze: gdy analizujemy myśli nasze, czyli idee, jak najbardziej nawet złożone lub wzniosłe, znajdujemy zawsze, że można je rozłożyć na takie idee proste, które odtwarzają jakieś poprzednie uczucie lub wrażenie. Nawet takie idee, które z pochodzeniem tym na pozór nic wspólnego nie mają, wykazują, po bliższym zbadaniu, taki sam sposób powstania. Idea Boga jako istoty nieskończenie rozumnej, mądrej i dobrej wynika z zastanowienia się nad czynnościami naszego własnego umysłu i bezgranicznego spotęgowania owych cech dobroci i mądrości. Rozbiór ten możemy dalej prowadzić, jak długo nam się podoba; zawsze okaże się, że każda badana przez nas idea jest kopią podobnej do niej impresji. Kto by chciał utrzymywać, że teza ta nie jest w każdym przypadku prawdziwa, i że nie brak wyjątków, ma jedną tylko, i to łatwą drogę do jej obalenia: niech nam poda tę ideę, która w jego mniemaniu nie pochodzi z tego źródła. Wtedy naszym będzie zadaniem wskazać tę impresję, czyli żywą percepcję, która jej odpowiada, jeżeli zechcemy utrzymać naszą teorię.
24. Po wtóre: jeżeli się zdarzy, że wskutek jakiejś wady narządu zmysłowego brak komuś pewnej kategorii czuć, okazuje się zawsze, że brak mu tak samo i odpowiednich idei. Ślepy nie może utworzyć sobie obrazu barw ani głuchy obrazu dźwięków. Dostarczmy każdemu z nich zmysłu, którego mu brak, a z otwarciem nowej drogi dla czuć otworzy się droga dla idei, i ludzie ci bez trudności przedstawią sobie te przedmioty. Taki sam przypadek zachodzi wtedy, gdy przedmiot jakiś, który jeden może wywołać pewne czucie, nigdy nie działał na zmysły. Lapończyk lub Murzyn nie mają wyobrażenia smaku wina. A chociaż rzadko lub wcale nie zdarzają się przypadki takiego braku umysłowego, by ktoś nigdy nie doznał lub zupełnie niezdolny był doznać jakiegoś uczucia lub pewnej namiętności, właściwych rodzajowi ludzkiemu, to przecież spotykamy i tutaj to samo zjawisko, choć w mniejszym stopniu. Człowiek o łagodnych obyczajach nie może powziąć idei o nienasyconej mściwości lub okrutności; niełatwo też pojmie samolub szczytne rozkosze przyjaźni i szlachetności. Chętnie godzą się wszyscy, że jakieś inne istoty posiadać mogą wiele takich zmysłów, o których nie możemy sobie wytworzyć pojęcia, gdyż odnośne idee nigdy nie dostały się do nas tą jedyną drogą, którą idea jakaś może wejść do umysłu, to znaczy drogą faktycznego wrażenia i czucia. (...)
26. Mamy tu zatem twierdzenie, które nie tylko samo przez się wydaje się proste i zrozumiałe, lecz mogłoby też, jeżeli zrobimy z niego właściwy użytek, uczynić tak samo zrozumiałą każdą dyskusję oraz wyprzeć cały ów żargon, który od tak dawna zawładnął metafizycznym rozumowaniem i ściągnął na nie niechęć. Wszystkie idee, a zwłaszcza abstrakcyjne, są z natury blade i niejasne, zaledwie może je umysł uchwycić. Łatwo można je pomieszać z innymi ideami podobnymi, a gdy często używaliśmy jakiegoś terminu, chociaż bez wyraźnego znaczenia, skłonni jesteśmy myśleć, że łączy się z nim jakaś określona idea. Natomiast wszystkie impresje, to znaczy wszystkie wrażenia, czy to zewnętrzne, czy wewnętrzne, są jasne i żywe. Granice między nimi są ściślej określone i nie tak łatwo w ich zakresie popełnić jakiś błąd lub się pomylić. Skoro zatem powstanie w nas podejrzenie, że jakiś termin filozoficzny bywa używany bez znaczenia, czyli idei (co zbyt często się dzieje), należy nam tylko zbadać, od jakiej impresji ta rzekoma idea pochodzi. Jeżeli zaś nie będzie można wskazać żadnej, okoliczność ta potwierdzi nasze podejrzenie. Oświetlając tak jasno idee, możemy się słusznie spodziewać, że usuniemy wszelką dyskusję, która może powstać co do ich natury i rzeczywistości. (...)
Źródło: David Hume, Badania dotyczące rozumu ludzkiego, tłum. J. Łukasiewicz i K. Twardowski, Lwów 1919
